Maandelijks archief: juni 2017

Jan Banning – Oosterse schoonheid in Vermeer

Gezien in galerie Fontana-Fortuna in Amsterdam: foto
van fotograaf Jan Banning van Marokkaans migrantenmeisje
in de stijl van Vermeer.

“What you seek
is seeking you”
Rumi

Lichtvensters in de mooie moskeeën van Istanbul als de
Rüstem Pasha moskee met zijn prachtige blauwe fayencetegels
en Turkse plattelandsvrouwen met hoofddoek lijken dichter
bij Vermeer te staan dan de moderne industriële en
geglobaliseerde westerse samenleving. Iets daarvan zie je
terug in deze foto van Jan Banning:
“Moroccan girl (Nissrine) reading an application form for
an “inburgeringscursus” (citizenship course) at a closed
window. This is a migrant version of Johannes Vermeer’s
painting “Girl Reading a Letter at an Open Window”
(Collection Gemäldegalerie, Dresden). It was made in the
museum “Catharijneconvent” in Utrecht (NL)”.

Vermeer verwerkt in zijn schilderijen zelden zulke
expliciete boodschappen; toch gaat er van dit soort
beelden een vredige sereniteit uit, die nog steeds in
islamitische landen als Turkije te vinden is. Deze kant
van de Islam doet mij heel erg denken aan Vermeer.

In de schilderijen van Vermeer zijn Turkse elementen
verweven als de “Turxse” mantel van de Geograaf en de
Astronoom en ook de hoofddoek van het Meisje met de
Parel is “op z’n Turxs”.


Het Turkse tapijt in De Koppelaarster met de vierarmige
medaillons is afkomstig uit de regio Ushak in Turkije.
Dit exemplaar bevindt zich in de collectie van de
Staatliche Museen in Berlijn.

De “oer-hollandse” tulp is afkomstig uit Turkije en
zou in de Gouden Eeuw tot een ware “Tulpen-mania”
leiden, waarin astronomische bedragen werden betaald
voor één tulpen-bloembol. Ook een moderne meester als
Henri Matisse liet zich in zijn werk door de sensuele
schoonheid van de oosterse cultuur inspireren, bv. in
zijn Odalisques.

Bij een lichtvenster in een moskee ervaar ik iets van
het licht van Vermeer en de ware betekenis van het woord
“Islam”, dat “Overgave” betekent. Overgave aan het licht.
Biddende gelovigen voor een lichtvenster lijken in
aanbidding te zijn van het licht zelf. Eenzelfde soort
toewijding en overgave zie ik terug in de manier waarop
Vermeer het licht schildert.

Mijn eigen favorieten in Turkije zijn niet zozeer de
grote Blauwe Moskee in Istanbul of Sinan’s meesterwerk-
moskee in Edirne, maar de kleinere, meer intieme ruimtes
als de Rüstem Pasha Moskee in Istanbul, de Groene Moskee
in Bursa, en de Baghdad Kiosk in de harem van het
Topkapi sultans-paleis in Istanbul.

Ook de beroemde foto “Afghan Girl” van de Amerikaanse
fotograaf Steve McCurry is een oosterse versie van
Vermeer.

Of deze pastel “Portrait of Marie Fargues wearing
Turkish clothing” van Jean-Etienne Liotard (1702-1789)
uit het Rijksmuseum, met die prachtige blauwen.

Vermeer stond zelf nog met één been in Huizinga’s
Herfsttij der Middeleeuwen, waarin alles draaide om
het Geloof (“Het Melkmeisje”) en met het andere been
al in het tijdperk van de Wetenschap en de Verlichting
(De Astronoom en de Geograaf). Het licht van Vermeer
straalt in het snijvlak van geloof en wetenschap in
pure schoonheid.

Er is een prachtig citaat van Albert Einstein over de
verhouding tussen wetenschap en geloof:

“Science without religion is lame.
Religion without science is blind”

Einstein verklaarde ooit dat hij zijn “meest gelukkige
gedachte” had toen hij 16 jaar was en zich probeerde
voor te stellen: “If I could ride a beam
of light accross the universe, what would I see ?”.
Dat klinkt meer als poëzie dan wetenschap. De bron
van zijn genie is het gedachten-experiment, zijn
verbeelding. Hij stelde zich vragen, die geen enkele
andere fysicus vóór hem zich ooit had gesteld. Dromen
en verbeelding gaan vooraf aan wetenschap.
Eigenlijk is dat ook precies wat Vermeer in de
schilderkunst doet: “meereizen in een lichtstraal
om steeds dieper door te dringen in het licht”

Einstein geloofde in wezen in de God van Vermeer’s
tijdgenoot Spinoza. In het Spinoza-huis in Rijnsburg
ligt een gastenboek met de handtekening van Einstein
uit 1920.

“God is a mystery….
I have nothing but awe
when I observe the laws
of nature.
And there are no laws
without a lawgiver”

Als verdienstelijk vioolspeler liet Einstein zich
ontvallen: “Mozart’s music is so pure and beautiful
that I see it as a reflection of the inner beauty
of the universe”. Dat is precies wat ik zie in het
licht en de schilderijen van Vermeer.

Ook de gedichten van Rumi, de beroemde Soefi-dichter
laten een zachtmoedige stem uit de Islam horen, vol
prachtige mystieke schoonheid, over Licht, Liefde en
Stilte.

Een kleine bloemlezing uit het werk van Rumi:

“Silence is the language of God”

“Nothing can nourish the soul
but light”

Desiree Dolron en Vermeer – Serene stilering

Overzicht-expositie van 18 januari t-m 14 mei 2017 in Singer
Museum Laren: “Xteriors” (2001-2015), gestileerde foto’s van
fotografe Desiree Dolron.

“Supreme serenity still remains
the ideal of all great art”
Franz Liszt

De verstilde schoonheid van de fotoserie Xteriors van de
Nederlandse fotografe Desiree Dolron doet in haar serene
stilering denken aan Vermeer en de Vlaamse Primitieven,
maar de sfeer is meer melancholisch. Het licht stroomt traag
naar binnen door hoge raamvensters. Jonge vrouwen in zwarte
jurken blikken onbestemd naar buiten.

Digitale beeldbewerking brengt de fotografie terug naar waar
ze vandaan komt: de schilderkunst.

Digitale beeldbewerking geeft de hedendaagse fotografie een
“tool” om fotografische beelden te stileren. In wezen brengt
ze de fotografie terug naar haar oorsprong: de schilderkunst.
Door stilerende beeldbewerking kan een foto-kunstenaar een
sereniteit in zijn fotografisch verkregen beelden leggen,
die doet denken aan een schilder als Johannes Vermeer. Het
resultaat is een vorm van “digitale foto-schilderkunst”.

Desiree Dolron bewondert Vermeer om zijn lichtwerking,
kleurgebruik en compositie. De techniek van de klassieke
portretkunst heeft zij met camera en computer proberen te
benaderen. Na de geënsceneerde fotoshoot, is ze voor het
computerbeeldscherm eindeloos bezig de miljoenen pixels te
bewerken, tot ze de gewenste lichtwaarden heeft en daarmee
haar beelden een zweem meegeeft van Vermeer of de Vlaamse
Primitieven. De sereniteit en het mysterie, die deze
schilders in hun werk wisten te leggen, benadert de
fotograaf meesterlijk in portretten die door lichtval en
subtiele digitale aanpassingen nauwelijks nog aan foto’s
doen denken.

Stilering is het vormgeven van een ideale eenheid en
harmonie van licht, kleuren, vormen, lijnen en compositie,
die een beeld “sterker en duurzamer” maken. Een voorbeeld
van stilering bij Dolron en Vermeer is het “wegschilderen”
van de wenkbrauwen, waardoor in het gezicht de ogen groter
en sprekender lijken. De foto’s van Desiree Dolron zijn
tot in het uiterste gestileerd, net als de schilderijen
van Vermeer. De amandelvormige, oosterse ogen, het hoge
voorhoofd, het strak naar achteren gekamde, zorgvuldig
gestileerde haar, de bijna doorschijnend bleke huid:
alles is stilering. Haar mysterieuze blik is onpeilbaar
en geeft haar gevoelens niet prijs.

Voor Desiree Dolron begon alles met een toevallige
ontmoeting met een jong meisje, Catya, dat sprekend
lijkt op het ‘Portret van een Jonge Vrouw’ dat Petrus
Christus rond 1470 schilderde, één van haar lievelings-
portretten. Het schilderij hangt in een museum in Berlijn.
“Het was zo’n schok om bijna 600 jaar later een meisje te
zien dat zo onwaarschijnlijk op dit portret lijkt”.

Lang is ze op zoek geweest naar een geschikte locatie
waar ze haar modellen kon laten poseren. Ze vond die
uiteindelijk in het achttiende-eeuwse landhuis Oud-
Amelisweerd bij Utrecht, met precies de lichtinval,
architectuur en sfeer die ze zocht.

Zelf heb ik ook een geënsceneerde Vermeer-fotoshoot gedaan
in het toen tijdelijk leegstaande landhuis Oud-Amelisweerd,
waar het daglicht vanwege de hoge ramen en de lege
interieurs inderdaad uitzonderlijk mooi is. Maar het is de
indringende stilering in de beeldbewerking, die van een mooie
foto pas echt foto-kúnst maakt, zoals bij Desiree Dolron.

Het is niet zo dat ze het werk van Vermeer of de Vlaamse
Primitieven bewust probeert te benaderen. Vaak ziet ze zelf
pas later de gelijkenis, zegt ze. “Het onderbewuste lijkt
een grote beeldbank te zijn, waaruit je vaak zonder het te
weten ideeën put”. In haar stijl als fotografe grijpt
Dolron ook terug naar het picturalisme uit het begin van de
vorige eeuw. Dat geeft haar werk een schilderkunstige
kwaliteit en uitstraling.

Interieurschilderijen van Vilhelm Hammershoi

Wat mij persoonlijk aanspreekt in Vermeer’s schilderijen is
welk een vrede én levensvreugde er in stilte kan heersen.
Bij Vermeer is het leven licht, kleurrijk en doorzichtig.
Bij Hammershoi overheerst toch het zwart van een zwaar-
moediger en somber Deens calvinisme, meer een meditatie op het
mysterie van de dood. Bij Vermeer heerst in de stilte van
het licht het mysterie van het leven zelf. Vermeer is een
meester in het stil zetten van de tijd , waarin het licht
juist tot leven komt. In de verstilling liggen leven en
dood dicht bij elkaar. “Stil Leven” of “Nature Morte”.
In het licht van Vermeer slaat de balans door naar het
leven.

In de schilderkunst bestaan definities van verschillende
nivo’s van kunstenaarschap: ik hou overigens niet van het
klakkeloos indelen van kunstenaars door ze etiketten op
te plakken, maar als denkkader vind ik de onderstaande
begrippen wel interessant. In het geval van Vermeer kun
je alle vijf begrippen wel in zijn werk terugvinden. Voor
de foto-serie Xteriors van Desiree Dolron geldt eigenlijk
hetzelfde.

Translatio/interpretatio: een vertaling, parafrase of
kopiëren/naschilderen van een bestaand beroemd kunstwerk.
Via Google afbeeldingen kom je een stortvloed tegen van
parafrases op de Mona Lisa van Leonardo of het Meisje
met de Parel van Vermeer. Digitale spielereien, vermaak.
Kopiëren kan echter beslist een heel zinvolle leerschool zijn voor
beginnende kunstenaars. De Vermeer-pastiches van George
Deem vallen wat mij betreft in de categorie van Translatio.

Imitatio – imiteren van de stijl van een meester/
kunstenaar: Bv. een hedendaags onderwerp schilderen in
de stijl van Vermeer. De Engelse fotograaf Tom Hunter
fotografeert zijn krakersvrienden in de stijl van
Vermeer, wat compositieschema en licht betreft. De
interieur-schilderijen van Vilhelm Hammershoi zou je
ook kunnen zien als een Deense Imitatio van Vermeer.

Variatio – herhalen van en variëren op bestaande
beelden in een andere vorm. Picasso schilderde een
serie van variaties op het meesterwerk Las Meninas van Velazquez
in zijn eigen stijl.

Aemulatio – uitgaan van een groot voorbeeld met het
oogmerk dit nog te verbeteren. Dat is precies wat
Vermeer doet: hij ontleent zijn voorbeelden aan
andere meesters als De Hoogh en Ter Borgh – of zoals in
bovenstaand voorbeeld Caspar Netscher – en tilt ze
naar het nivo van absolute en klassieke meesterwerken.

Inventio – het (uit-)vinden van een nieuw en uniek
concept, stijl, techniek of beeldtaal in de kunst.
Experiment en vernieuwing. Picasso was een meester
op dit gebied. De inventio van Vermeer zou je kunnen
noemen: zuivere licht-schilderkunst. Al of niet met
behulp van optische uitvindingen als de camera obscura.
Het concept van “verf = licht”. Toch beschouw ik
Vermeer niet als een echte vernieuwer, maar eerder
als een “voltooier”, staande op de schouders van
zijn voorgangers en tijdgenoten.

Voor een hedendaags kunstenaar is Aemulatio van de
schilderkunst van Vermeer eigenlijk onbegonnen werk:
Vermeer’s meesterwerken lijken het absolute hoogtepunt
van een artistieke stroming en ontwikkeling te zijn,
waarna geen verbetering meer mogelijk is. “Beter”
kan niet meer, “anders” wel. En dat is precies waar
de hedendaagse kunst zich op richt, met wisselend
succes. Toch lijkt het heilig verklaarde dogma van
vernieuwing en experiment inmiddels ook weer erg
achterhaald, omdat het al te vaak kan leiden tot
wegwerp-kunst van matige kwaliteit.

Desiree Dolron spreekt mij aan, omdat zij hedendaagse
onderwerpen met hedendaagse artistieke middelen
vormgeeft, met oog voor de verworvenheden van de
traditie van de grote meesters van de Hollandse en
Vlaamse schilderkunst. En met een oprecht streven
naar kwaliteit.

“In de stilte van haar werk,
heerst het mysterie van het leven”
Wim Pijbes

Op YouTube is het volgende filmpje te zien over de fotoserie
Xteriors van Desiree Dolron:

Vermeer in Detail

Nieuw Vermeer-boek: “Vermeer in Detail”, Gary Schwartz, Ludion,
2017 en website Google Arts & Culture > Vermeer, met hoge
resolutie afbeeldingen van Vermeer-schilderijen.

“God is in the Details”
Ludwig Mies van der Rohe

In mijn favoriete kunstboeken hecht ik erg veel waarde aan de
kwaliteit van de afbeeldingen; met name full page reproducties
van details uit schilderijen van de grote meesters. Zoals in
het onlangs verschenen boek “Vermeer in Detail” van Gary
Schwartz. Uitgeverij Ludion wijdt een hele serie aan de grote
meesters in detail.

Het adagium “God is in the details” geldt zeker ook in de
schilderkunst. Juist in close up afbeeldingen wordt het
handschrift, de factuur van de meester zichtbaar. Reproducties
worden almaar beter en dus steeds meer een lust voor het oog
van de liefhebber.

Wel heeft het kunstboek geduchte concurrentie gekregen van het
digitale beeldscherm. Zelfs het mooiste drukwerk haalt het niet
bij de weergave op een optimaal beeldscherm, dat nog steeds
mooier en beter wordt. Lichtbeeld gaat boven drukwerk. Dat was
ook al zo in het tijdperk van de analoge fotografie, waarin de
beeldweergave van ektachrome-diapositieven ook superieur was
aan fotoafdrukken en drukwerk.

Zo zijn op de website Google Arts & Culture schitterende hoge
resolutie digitale afbeeldingen in zoom-modus te vinden van
Vermeer-schilderijen als Dame met Weegschaal, Het Melkmeisje,
De Schilderkunst, Brieflezende Vrouw aan Venster, Glas Wijn,
Soldaat en Lachende Meisje, etc. Juist in de details komt hier
het meesterschap van Vermeer mooi naar voren. Ook prettig is
dat je met de zoom-modus in en uit kunt zoomen.

Link: Google Arts and Culture – Vermeer

Zomaar een greep uit mijn eigen bloemlezing van favoriete
Vermeer-details:

01 Blauwe manchetten, Wijnglas – Braunschweig

De blauwe kleuren in de witte doek, wijnkan en de
manchetten van de dame en heer zijn kostelijk. Bij een
bezoek met mijn vriendin Ellie aan het Herzog Anton
Ulrich-museum in Braunschweig in de jaren ’80, was de
conservator van het museum zo aardig om voor even de
zaalspots uit te schakelen, zodat we het schilderij
in zuiver koel daglicht konden bekijken, waardoor juist
het prachtige blauw van Vermeer naar voren kon komen.
Eigenlijk zouden alle Vermeers bij een raam in daglicht
moeten hangen. De gangbare “warme” museumlichtspots
passen bij het licht van Rembrandt, maar niet bij het
licht van Vermeer. De witte doek met wijnkan heeft een
monumentaliteit, die doet denken aan witte doeken in
de appel-stillevens die Cézanne later zou gaan
schilderen, met hun gebeeldhouwde vormen en blauwe
kleurschakeringen.

02 Dame die te diep het glas kijkt, Glas Wijn – Berlijn

Ook het Glas Wijn uit Berlijn laat na een grondige
schoonmaak weer die prachtige blauwen van Vermeer zien.
Zoals in de hoofddoek van de drinkende dame, die
letterlijk te diep in het glaasje kijkt.
Opvallend is hoeveel kleur Vermeer aan zijn schaduwen
geeft, zoals franse impressionisten als Monet dat 250
jaar later zouden doen.

03 Witte gesteven kraag, Vrouw met Waterkan, Metropolitan
Museum – New York

De gesteven witte kraag van de Vrouw met Waterkan in
het Metropolitan Museum in New York is een delicaat
getrapte toonladder in wit, van hooglichten naar
schaduwtonen. Alsof het witte linnen met blauwsel als
witmaker is gesteven. Ook hier zijn de delicate
schakeringen van ultramarijn-blauw een lust voor het
oog. In het raam lijkt een weerspiegeling van een
blauwe lente-ochtendlucht met witte stapelwolken
weergegeven te zijn..

04 Broden en straaltje melk, Melkmeisje, Rijksmuseum –
Amsterdam

Het stilleven met de broden en melkkan van het Melk-
meisje is een meesterwerk op zich. De broden lijken
door de lichte verfstippels te fonkelen in het
zonlicht. Het straaltje melk stroomt spiraals-
gewijs uit de melkkan, een blijk van Vermeer’s
buitengewoon indringende opmerkingsgave. Het straaltje
melk is ook een spiegelpunt waarvanuit het geel-blauw-
rood kleurakkoord van het stilleven zich als door een
zandloper spiegelt in het kostuum van het melkmeisje.
Vermeer schilderde dit volmaakte werk toen hij 26 jaar
oud was…….

05 Rode draden uit naaikussen, Dentellière, Louvre –
Parijs

Als een watervalletje van vloeibare rode verf stroomt
en klatert het rode garen uit het blauwe naaikussen
van de Dentellière uit het Louvre in Parijs.
“Le qualité de ce rouge….!” verzuchte de franse
fotograaf Henri Cartier-Bresson oog in oog met dit
kleine juweeltje; Renoir vond Vermeer’s Kantklostertje
“het mooiste schilderij ter wereld”. Dat rode kleur-
accent is precies wat deze bedrieglijk eenvoudige
compositie nodig heeft, net zoals een bepaalde noot
op de juiste plaats een sonate tot leven kan brengen.

06 Handen van man en vrouw, Koppelaarster – Dresden

Ondanks het gegeven van de betaalde liefde weet
Vermeer in een van zijn meest vroege werken, de
Koppelaarster uit Dresden, al iets van zijn serene,
idealiserende stijl te leggen. De handen van de man
en de vrouw zijn prachtig. Ook bij dit onderwerp
onthoudt Vermeer zich van elk moreel oordeel. Het
krachtige geel-rood kleurakkoord is gedurfd en komt
in speelse variaties terug in het Turkse tapijt.
Opvallend is dat de handen in zachte contouren
geschilderd zijn, in soft focus, teder bijna.

07 Fama, model en muze, Schilderkunst – Wenen

Het jonge model dat poseert voor de schilder in
Vermeer’s meesterwerk De Schilderkunst in Wenen is
het stralende middelpunt van deze kleurensymfonie.
In blauw-geel, het favoriete kleurakkoord van
Vermeer. Het blauw in de lauwerkrans kleurt mooi
bij haar blauwe jurk, maar zal oorspronkelijk meer
groen geweest zijn. Het gele glacis over blauw
(om groen te krijgen) kan in de loop der tijd
verbleekt zijn. Je ziet het ook bij het gebladerte
in het Straatje en het Gezicht op Delft. Mooi zijn
de delicate roze tinten in haar gezicht.

08 Gele muurvlakje Proust in Gezicht op Delft,
Mauritshuis – Den Haag

Beroemd is de passage van de franse schrijver
Marcel Proust over het “Petit pan de mur jaune”
in Vermeer’s Gezicht op Delft in het Haagse
Mauritshuis. Dat ene detail bevat voor Proust alles
waarnaar een kunstenaar zou moeten streven. Of hij
nu musicus, schrijver of schilder is. “God is in
the details”. Er is onder de Proust-kenners
verdeeldheid over het juiste gele muurvlakje dat
Proust voor ogen had. In mijn ogen kan dat alleen
het gele verfvlakje zijn dat zo prachtig afsteekt
tegen de blauwige leistenen daken van de Schiedamse
Poort rechts. Alleen gaat het hier om een dak van
een huis en niet om een stukje muur. Het zij Proust
vergeven…..

09 Gezicht Lachende Meisje bij Soldaat, Frick
Collection – New York

Het stralende gezicht van het lachende meisje bij
de soldaat in de Frick-Collection in New York wordt
versterkt door de vele lichtstippels, waarmee
Vermeer in zijn vroege werk het effect van zonlicht
weet op te roepen. Ze vormt een lichte verschijning
in een krachtig contrast met het grote half-silhouet
van de soldaat. Het is alsof met het licht door het
venster ook de liefde zelf naar binnen stroomt.

10 Kristallijnen mouwen Briefschrijfster – Dublin

De witte mouwen van de briefschrijvende dame uit
Dublin lijken wel gekristalliseerd in facetten als
van een edelsteen. Samen met een paar spaarzame maar
zeer precies geplaatste hooglichtjes oogt ze als een
fonkelend geslepen diamant. Het streven van een
diamantslijper is om het licht dat in de ruwe, doffe
steen verborgen zit optimaal naar buiten te laten
komen. Vermeer schildert als een diamantslijper;
om het licht dat in alles verborgen zit, op te
delven en te laten glanzen en stralen.
In de Joodse mystiek is er het concept van de
Sjechina, de goddelijke inwoning, de lichtvonk die
verborgen ligt binnenin de schalen en omhulsels
van de alledaagse dingen. Door dat licht “vrij te
maken” krijgen gewone dingen bij Vermeer die
verheven, onalledaagse uitstraling.

12 Ogen Meisje met de Parel, Mauritshuis – Den Haag

“If the doors to perception
were cleansed,
everything would appear to man
as it is: infinite”
William Blake

Op YouTube is deze video te zien over Vermeer in een serie
Learning from the Masters, waarin gebruik wordt gemaakt van
de Google Arts & Culture Vermeer-afbeeldingen: