Zelfgebouwde replica (2003) van het virginaal uit de Muziekles (1663)
van Johannes Vermeer in de Royal Collection in Londen.
“A painter paints
pictures on canvas.
Musicians paint their
pictures on silence”
Leopold Stokowski
Op een aantal schilderijen van Vermeer met muziek-scenes staan ver-
schillende varianten van een oogstrelend en kostbaar muziekinstrument
afgebeeld: het virginaal, ook wel clavecimbel, spinet, of harpsichord
genoemd.
Op de Muziekles in Londen staat een virginaal afgebeeld met
op de dekplaat de latijnse spreuk: Musica Letitiae Comes Medicina
Dolorum – “Muziek is een Metgezel van de Vreugde en een Medicijn voor
de Smart”. Dit exemplaar wordt toegeschreven aan de beroemde Antwerpse
virginaalbouwer Andreas Ruckers (1579-1645).
Een ander model zien we in de Staande en Zittende Virginaalspeelster
in de National Gallery in Londen: de dekplaat is hier versierd met een
landschapschildering. De klankkast en het onderstel zijn gemarmerd.
In het Concert in Boston (helaas nog steeds gestolen) is een “Frans”
Virginaal afgebeeld, waarbij het klavier/toetsenbord aan de zijkant
geplaatst is en de dekplaat de vorm van een vleugel heeft,
beschilderd met een arcadisch landschap. Het jonge meisje aan het
virginaal is mijn persoonlijke favoriet onder de virginaalspeelsters
van Vermeer.
Bij de Haagse kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder is in 2000 een
schilderij ontdekt dat tweemaal voorkomt op één en hetzelfde doek van
Johannes Vermeer. Het gaat om het Berglandschap met reizigers (38 bij
68 cm) van de Delftse kunstenaar Pieter Anthonisz. van Groenewegen
(Delft ca. 1600-Den Haag 1658). Vermeer kopieerde het op de achterwand
van zijn schilderij Staande Virginaalspeelster en hij kopieerde het
nogmaals op het deksel van het virginaal dat een van zijn anonieme
modellen bespeelt.
Kunsthandel Hoogsteder, die het werk al geruime tijd in bezit heeft,
nam voor meer informatie over het landschap contact op met Gregor Weber,
de toenmalige conservator van de Gemälde-galerie Alte Meister in
Dresden. Weber, bezig met onderzoek naar de schilderijen `in’ de
schilderijen van Vermeer, herkende de Van Groenewegen. Om vast te
stellen of het inderdaad om datzelfde landschap ging, maakte hij
computersimulaties en -montages. En daaruit blijkt nu dat Vermeer
in beide gevallen het oorspronkelijke schilderij `aanpaste’. Aan de
wand van zijn Staande Virginaalspeelster maakte hij Van Groenewegens
landschap vierkanter, en benadrukte de rechterzijde van het doek.
Link website:
Hoogsteder – Vermeer
De virginalen die we zien in diverse schilderijen van Vermeer
kunnen waarschijnlijk worden toegeschreven aan de familie Ruckers:
waaronder de Muziekles, en andere taferelen van jonge vrouwen aan een
virginaal. Zo zien we op twee virginalen, die Andreas Ruckers gebouwd
heeft (resp. in 1624 and in 1640), het latijnse motto dat de muziek,
een kunstvorm die Vermeer na aan het hart lag, definieert als een
“metgezel van vreugde en een medicijn voor de smart”: Musica Laetitiae
Comes Medicina Dolorum.
In 2003 heb ik zelf een replica gebouwd van het Ruckers- virginaal in
de Muziekles van Vermeer, dwz. alleen de kast met alle versieringen,
zonder het binnenwerk met snaren, etc. Dus geen muziekinstrument, maar
een decorstuk/studio-prop voor fotoshoots en video’s.
Zelfs in blank hout vond ik het al mooi om te zien. Typisch voor de
Antwerpse virginaalbouwer Ruckers is het siermotief van de dubbele
dolfijntjes. Ook in Nederland zijn er heden ten dage zo’n tien échte
virginaalbouwers werkzaam waaronder Titus Crijnen, Onno Peper, Gerrit
Klop, etc. Historische muziekinstrumenten en –festivals staan in een
nog steeds toenemende belangstelling.
Van Vermeer’s tijdgenoot Gabriel Metsu bevindt zich een mooie Muziekles
(1658) met virginaal in de National Gallery, Londen. Ook Jan Steen,
Frans van Mieris, Gerrit Dou, Gerard Ter Borch, Emanuel De Witte, en
Jacob Ochtervelt schilderden werken met een jonge vrouw aan een
virginaal, dat een gewild pronkstuk was voor een rijk interieur.
Stichtende latijnse spreuken waren erg populair als motto op het
deksel van een virginaal, bijvoorbeeld:
Scientia Non Habet Inimicum Nisi Ignorantem –
Wetenschap heeft geen Vijand Behalve de Onwetende
Musica Laborum Dulce Levamen –
Muziek is een Zoete Verlichting van het Werk
Omnis Spiritus Laudet Dominum –
Laat Alles wat Adem heeft de Heer Loven”
Aures Animi Fores –
De Oren zijn de Poort naar de Ziel
Quis Ut Deus – Wie is als God ?
Soli Deo Gloria – Alleen aan God de Eer
Deze foto van de Japanse fotograaf Sugimoto is van de reconstructie
van de Muziekles van Vermeer in Mme Tussauds in Amsterdam in 1999.
Het virginaal is een replica van een origineel Ruckers-virginaal
in het Rijksmuseum Amsterdam, met het motto Musica Laborum Dulce
Levamen – Muziek is een Zoete Verlichting van het Werk.
Ik heb mijn eigen virginaal-replica gebruikt bij fotoshoots in mijn
eigen studio, in de Spinzaal van het Elisabeth Weeshuis in Culemborg,
in een theater-studio in Strijp-S in Eindhoven en in het landhuis
Oud Amelisweerd bij Utrecht. Kostuummodel is kunsthistorica Merel
van den Nieuwenhof.
In Museum Het Vleeshuis in Antwerpen zijn een aantal authentieke
virginalen van Andreas Ruckers te bewonderen, alsmede ook viola
da gamba’s en 17e eeuwse barokgitaren.
Er is nog een vijfde Vermeer met een virginaal, in de Leiden
Collection van Thomas and Daphne Kaplan in New York, de grootste
privécollectie van Hollandse Meesters ter wereld. Hoewel onderzoek
heeft uitgewezen dat het geschilderd is op dezelfde rol linnen
als de Dentellière uit het Louvre in Parijs, overtuigt het
schilderijtje me niet. De gele omslagdoek is erg onhandig geschilderd.
Vermeerkenner Walter Liedtke beschouwde het hooguit als een laat
werk van Vermeer van mindere kwaliteit.
Op YouTube staat dit filmpje, waarop te horen is hoe
het virginaal in de tijd van Vermeer geklonken moet
hebben – meer als een tokkelinstrument (Ernst Stolz):
Het Largo uit het Double Violin Concerto in D minor
van Bach is een subliem voorbeeld van de troostende werking
die van muziek van grote schoonheid uit kan gaan. De melodieën
van de twee violen zijn wondermooi in elkaar vervlochten.
Voor mij een van de meest troostrijke muziekstukken ooit geschreven:
“Music is the silence
between the notes”
Claude Debussy
Johann Sebastian Bach componeerde veel muziek voor het virginaal,
ook al horen we tegenwoordig zijn Goldberg Variaties liever op de piano
van Glenn Gould. De muziek van Bach is gegoten in een mathematische
orde en structuur die verwant is aan de geometrische en perspectivische
orde in de schilderijen van Vermeer. Hoewel Bach 50 jaar na Vermeer
zijn meesterwerken schiep, kun je zijn muziek heel goed plaatsen
in de Muziekles van Vermeer. Bv. The sonatas for viola da gamba
and harpsichord, BWV 1027–1029, in de uitvoering van Ton Koopman en
Jordi Savall: