Maandelijks archief: januari 2017

“Vensters op Vermeer”- 10 korte verhalen

Gezien op IDFA Amsterdam, 2009: “Vensters op Vermeer -10 korte verhalen”,
documentairefilm van Koos de Wilt en Hans Pool , 2009, Avro/Close Up

“Een groot formaat-camera
dwingt je om stil te zijn,
en heel goed naar iets te kijken…”
Joel Meyerowitz

“In een camera obscura
zie je meteen dat het camerabeeld
net als een schilderij is”
Philip Steadman

Wat mij in de documentaire-film ‘Vensters op Vermeer” aanspreekt, is
het ijzersterke en originele concept van Koos de Wilt om Vermeer in
tien korte verhalen vooral te laten zien door de ogen van outsiders en
Vermeer-liefhebbers: hedendaagse kunstenaars, schrijvers en denkers,
die zich in hun eigen werk hebben laten inspireren door de mysterieuze
aantrekkingskracht van de schilderijen van Johannes Vermeer.
Wat is de betekenis en de legacy van Vermeer voor deze tijd ?
Wat maakt dat Vermeer juist vandaag de dag zo actueel blijft ?

Hier een korte synopsis van de film in 10 korte verhalen:

Verhaal 01: “Persons Unknown”
Tom Hunter, fotograaf

Door ze te fotograferen in compositieschema’s en het licht van
Vermeer, geeft fotograaf Tom Hunter zijn als “persons unknown”
uit huis gezette krakersvrienden in de Londense wijk Hackney hun
menselijke waardigheid en schoonheid terug.

Verhaal 02: ”The Situation of Bricks”
Otto Naumann, kunsthandelaar en
Chuck Close, kunstenaar.

Volgens Chuck Close is aan een schilderij van Vermeer heel moeilijk
af te lezen, hoe het gemaakt is. “De verf lijkt wel op het doek
geblazen….”. Over het verschil tussen de stenen
muren van Vermeer en die van De Hoogh. Suggestie of exacte weergave.

Verhaal 03: “Er gebeurt geen moer”
Erwin Olaf, fotograaf

Fotoshoot van Erwin Olaf met een mooi meisje in het licht bij een raam
voor theater-affiche van Tsjechov’s “De Meeuw”.
Als fotograaf leert hij het meest van de schilderkunst.

Verhaal 04: “Made by a Neutral Party”
Philip-Lorca diCorcia, fotograaf
en Geoffrey Batchen, kunsthistoricus.

Over het voyeurisme in de schilderkunst van Vermeer en de fotografie
van Philip-Lorca diCorcia. Over het heimelijk kijken naar mensen
tijdens hun intieme momenten, waarin zij zich onbespied wanen.

Verhaal 05: “Circles of Confusion”
Philip Steadman, architect
en Walter Liedtke, conservator.

Discussie naar aanleiding van Steadman’s spraakmakende boek “Vermeer’s
Camera” over Vermeer’s vermeende gebruik van de Camera Obscura
in zijn schildertechniek en zijn toepassing van het perspectief in
zijn schilderijen.

Verhaal 06: “So Still”
Joel Meyerowitz, fotograaf
en Lawrence Weschler, schrijver.

Meyerowitz maakt een mooie vergelijking tussen het meditatieve
van de groot formaat-fotocamera en de snelle snapshots van
een gewone camera. “Het verschil tussen een Bach cello-suite
van Pablo Casals en een snelle, speelse Jazz-improvisatie.
“Een groot formaat camera dwingt je om stil te zijn en heel
goed naar iets te kijken….”

Verhaal 07: “Portrait of a Relationship”
Tracy Chevalier, schrijfster en
Steve McCurry, fotograaf.

Over Het Meisje met de Parel als “portret van een relatie”,
Vermeer’s publiekslieveling, dat de inspiratiebron was voor
haar gelijknamige roman en de iconische foto “Afghan Girl”
van fotograaf Steve McCurry, van een meisje in een Afghaans
vluchtelingenkamp.

Verhaal 08: “Last Few Moments”
Arthur K. Wheelock, conservator en
Jonathan Janson, kunstschilder.

Over de grote Vermeer-tentoonstelling in Washington en Den Haag
in 1995-96 en hoe het turquoise hooglicht in het oog van Vermeer’s
“Meisje met Rode Hoed” scherpte brengt in het schilderij.

Verhaal 09: “A Peaceful Town”
Joel Meyerowitz, fotograaf en
Lawrence Weschler, schrijver

Weschler vergelijkt het New York na de aanslagen van 11 september 2001
met Het Gezicht op Delft na de Ontploffing van het Kruithuis in 1654.

Verhaal 10: “Our World”
Alain de Botton, schrijver/filosoof.

Over de betekenis van Vermeer voor de huidige moderne tijd.
Verstilling, aandacht, concentratie,toewijding en innerlijke rust
dreigen in ons drukke moderne leven een steeds schaarser goed
te worden.

De film “Vensters op Vermeer” is via deze link te bekijken via Internet:

Film “Vensters op Vermeer”

Op YouTube is het fragment van Erwin Olaf uit “Vensters op Vermeer”
te zien:

Vrouwen van Vermeer – Vermeer Pelgrimages

Marc Couwenbergh – “De Meiden van Vermeer achterna”, E-book, 2016
en Michael White – “Travels in Vermeer – A Memoir”, 2015

“….waar jij het licht bent,
daar ben ik het oog…..”
Claudio Bertoni

In het hart van elk interieur-schilderij van Johannes Vermeer draait alles
om een vrouw; slechts in twee schilderijen staat een man centraal, als
wetenschapper. “Waarom schilderde Vermeer vooral vrouwen ?”
Dat is de vraag die zich aan schrijver, journalist en publicist
Marc Couwenbergh opdringt.

In zijn e-book “De meiden van Vermeer achterna” neemt Marc Couwenbergh
de lezer mee op zijn persoonlijke pelgrimstocht langs de vrouwen van Vermeer
in de grote musea van Wenen, Dublin, Londen, Parijs, Amsterdam, Den Haag
en Rome, om een antwoord te vinden op deze vraag.

Aanleiding voor zijn pelgrimage was zijn onverwachte en indringende
ontmoeting met “La Dentellière”, Vermeer’s kleine meesterwerkje in het
Louvre in Parijs.
Een juweeltje in een klein hoekje, dat – hoewel van een heel andere orde –
toch moeiteloos overeind blijft tegenover het visuele geweld van de grote
en imponerende topstukken in dit wereldberoemde museum……

Een verdere inspiratie was de Rijksmuseum-lezing “What makes a Vermeer a
Vermeer?” van Vermeer-specialist Arthur K. Wheelock, conservator van de
National Gallery Washington, in de Singelkerk in Amsterdam in 2009.
Aanleiding was een tijdelijke bruikleen van de “Dame met Weegschaal” van
Vermeer uit Washington aan het Rijksmuseum in Amsterdam, alwaar dit
schilderij tussen het Melkmeisje en de Briefleester in Blauw te
bewonderen was.

In zijn boek vervlecht hij zijn persoonlijke ervaringen bij het kijken
naar de echte Vermeer-schilderijen met bestaande kennis van kunsthistorici
en Vermeerspecialisten, in een prettig leesbare stijl.
Hieronder een tableau met close ups van de mooiste vrouwen van Vermeer.

Couwenbergh bespreekt onder andere de rol van de vrouw in Vermeer’s
schilderijen. Elke vrouw die Vermeer schildert staat voor een bepaalde vorm
van liefde: de romantische liefde, de onbereikbare liefde, de betaalde
liefde,de verleidende liefde, de geestelijke liefde, etc. In de Amorum
Emblemata van Otto Vaenius zijn prenten te vinden van verborgen liefdes-
boodschappen, die in Vermeer’s schilderijen terug te vinden zijn. Opvallend
is overigens in dit verband dat er in Vermeer’s werk geen enkele
“moeder met kind” te vinden is, zoals je die wel ziet bij Metsu en De Hoogh.
Terwijl Vermeer zelf maar liefst 11 kinderen had…….

Persoonlijk vind ik de mooiste vrouwen van Vermeer de vrouwen die in
zelfvergeten concentratie helemaal opgaan in hun bezigheid zoals De Melkmeid,
De Kantwerkster en De Schrijvende Dame in Dublin. Een mooie zin in
Couwenbergh’s boek is: “het blijft een vraag waarom en hoe Vermeer de
verbeelder werd van abstracte begrippen als reflectie, bezinning, spanning,
concentratie en toewijding”. Zelf heb ik me altijd afgevraagd, wat een
Japanse Zen-meester zou vinden van die geconcentreerde aandacht in Vermeer’s
schilderijen. Feit is dat Vermeer in Japan de meest geliefde Hollandse
meester uit de Gouden Eeuw is.

Wat mij aanspreekt is de aanstekelijke, inspirerende en persoonlijke
gedrevenheid, waarin Couwenbergh als echte liefhebber over Vermeer schrijft.
Dezelfde passie, die voelbaar is in de vroege teksten over Vermeer van
Theophile Thoré-Bürger – de herontdekker van Vermeer- en Lawrence Gowing,
in mijn ogen met afstand de mooiste tekst over Vermeer in het Engelse taalgebied.

Vermeer-liefhebbers: ik heb er een zwak voor; wellicht omdat ik er zelf ook
een ben. Echte liefhebbers van Vermeer reizen de hele wereld af,
om alle originele schilderijen van Vermeer te gaan zien, terwijl de meester
zelf al zijn schilderijen maakte op één plek in Delft; een fenomeen dat ik
altijd omschrijf als de “Vermeer-Paradox”.
Kunsthistorici, conservatoren, schrijvers, fotografen en kunstenaars; ze
kunnen veel behartenswaardige dingen over Vermeer’s schilderijen te berde
brengen, maar de vraag “What makes a Vermeer a Vermeer ?” blijft ook voor
hen een ongrijpbaar mysterie, en dat is misschien ook maar goed zo.
“Waar jij het licht bent, daar ben ik het oog”. Dat is het gegeven, waarin
alles gebeurt.
Teveel kennis kan soms ook een mist gaan vormen, waarin Vermeer juist
verdwijnt. Het beste advies, als je voor een echte Vermeer staat, is:
kijken, kijken en kijken.
Vermeer is er niet alleen voor “kenners”: Vermeer is er bij uitstek voor
liefhebbers met een open oog en open hart. Zoals Marcel Brion het ooit
verwoordde:
“C’est par l’amour que l’on répond à de telles oeuvres d’amour”.

Voor meer info of om het e-book te bestellen, klik op deze link:

website Marc Couwenbergh

Een ander persoonlijk reisverslag van een Vermeer-liefhebber is
een boek van de Amerikaanse schrijver/dichter Michael White,
“Travels in Vermeer – A Memoir”

“A lyrical and intimate account of how a poet, in the midst of a bad divorce,
finds consolation and grace through viewing the paintings of Vermeer,
in six world cities…”

Zelf zegt hij erover: “Vermeer taught me to love again….”

Mijn eigen fascinatie voor Vermeer heeft zich in de loop der jaren
ontwikkeld van een passieve naar een actieve liefhebber van Vermeer.
Mijn grote droom is voor de komende jaren om “mijn eigen Vermeers te
gaan creëren”. In een hedendaagse gemengde techniek tussen fotomontage
en schilderij. In mijn atelier heb ik een gereconstrueerde Vermeer-hoek
met glas-in-lood Vermeer-raam, tegelvoer, zijden Vermeer-kostuums, een
eigen kopie van De Schilderkunst, een replica van het clavecimbel van de
Muziekles, etc. Mijn inspiratie haal ik echter ook uit hedendaagse
kunstenaars en fotografen, die in hun eigen werk zich ook laten
inspireren door Vermeer. In mijn website –www.thijnvandeven.nl – besteed
ik daar veel aandacht aan. Het is een fascinerende ervaring om- samen met
een mooi kostuum-model als Merel – Vermeer in mijn eigen atelier of in een
mooie lokatie als Oud Amelisweerd “tot leven te zien komen”.

Momenteel ben ik op zoek naar een vaste private partner, met een
“Vermeer-hart” en eigen geld om samen in overleg een sterk concept te
ontwikkelen en “onze eigen, hedendaagse Vermeers te creëren”. Hedendaagse
variaties op “een mooie jonge vrouw in een hoek bij het raam, waar het
licht mooi is”

Ook Vermeer zelf schilderde zijn schilderijen niet voor de vrije markt,
maar onder de bescherming van een private mecenas. Vermeer is een “Hortus
Conclusus”, een intieme, in zichzelf besloten, private wereld.

“The source of all light
is in the eye”
Alan Watts

De mooie, jonge vrouwen van Vermeer hebben iets van een eeuwige jeugd.
Onwillekeurig moet ik daarbij denken aan een song van Bob Dylan,
“Forever Young”. Deze live-versie is van het legendarische concert
“The Last Waltz” met The Band, te zien en te horen op dit YouTube-filmpje:

Vermeer Centrum Delft & Foto-expositie Peter Kemp

Expositie “Meer Verminder” in Vermeer Centrum Delft;
oktober-november 2012. 8 fotowerken van Delftse fotograaf
Peter Kemp. Geënsceneerde fotografie, vrij geïnspireerd
op Vermeer.

“All the world’s a Stage”
William Shakespeare

Het Vermeer Centrum Delft opende zijn deuren in 2007 en hoewel het
geen echte Vermeer in huis heeft, is het opgericht om de schilder
Vermeer een tastbare plaats te geven in Delft. Het is gehuisvest aan
de Voldersgracht, vlakbij de Markt in het Centrum van Delft, op de
historische locatie van het Sint-Lucasgilde. Het schilders-gilde,
waarvan Vermeer een aantal keren hoofdman was.

De guirlandes in de gevel zijn kopieën van de originelen die Pierre
Cuypers bij de sloop in 1886 heeft ingemetseld in de achtergevel
van het Rijksmuseum in Amsterdam.

Het Vermeer Centrum Delft is geen museum, maar een informatiecentrum,
dat geheel wordt gerund door vrijwilligers. Er is een zaal waarin
alle 37 schilderijen van Johannes Vermeer als reproducties op ware
grootte te zien zijn. Een permanente tentoonstelling geeft informatie
over de tijd waarin Vermeer leefde en het atelier waarin hij werkte.
Er wordt ingegaan op zijn aandacht voor kleur, licht en perspectief.
Bezoekers kunnen zelf experimenteren met de Camera Obscura. Op de 2e
etage is de tentoonstelling “De liefdesboodschappen van Vermeer” te
zien waar ingegaan wordt op de symboliek die Johannes Vermeer in zijn
schilderijen heeft verwerkt.

Via deze link kom je op de website van het Vermeer Centrum Delft:
Website Vermeer Centrum Delft

Voor veel bezoekers is het leukste onderdeel de “Vermeer-hoek”, waarin
ze zichzelf kunnen fotograferen in de setting van de Briefschrijvende
Dame met Dienstbode in Dublin.

In deze reconstructie kunnen ze zelf met hun eigen fotocamera ervaren
hoe mooi raamlicht werkt en dat het “Vermeer-design” zo sterk is, dat het
zelfs met replica’s van moderne materialen nog die prachtige Vermeer-
uitstraling heeft.

 

Op deze foto’s twee studentes uit Argentinië in de setting van de
Dublin-Vermeer.

 

Hier een serie van een aantal foto’s van bezoekers in de interieur-set
in het Vermeer Centrum; mooi is te zien hoe bepalend het raamlicht is
voor de sfeer en schoonheid in een interieur.

Persoonlijk vind ik raamlicht het mooiste licht dat er is. Vermeer is
de meester van het raamlicht; in de vorm van helder daglicht dat door
een raamvenster in een binnenkamer valt en afhankelijk van het weer
buiten voortdurend van stemming wisselt. Raamlicht is levend licht.
Heel anders dan studio-licht en kunstlicht.

Voor de echte schilderijen van Vermeer moet je dus niet in Delft zijn.
In Nederland zijn zeven echte schilderijen van Vermeer te zien: drie
in het Haagse Mauritshuis en vier in het Rijksmuseum in Amsterdam.

Ook zijn in het Vermeer Centrum Delft af en toe op Vermeer geïnspireerde
wisselexposities en theatervoorstellingen te zien.

“The art of lighting the stage
consists of putting light
where you want it
and taking it away
from where you don’t want it”
Max Reinhardt

In 2012 was er de fotoserie “Meer Verminder” te zien, waarin de Delftse
kunstfotograaf Peter Kemp geënsceneerde fotowerken maakt naar zelfbedachte
thema’s, geïnspireerd op Vermeer.

Het “Meer Verminder” Foto-Project – Peter Kemp

De Nederlandse fotograaf Peter Kemp houdt ervan om beelden te creëren,
die een verhaal vertellen. Voor de serie “Meer Verminder” liet hij zich
inspireren door de schilderijen van de Hollandse schilder Johannes Vermeer.
Vermeer (1632-1675) leefde in Delft, dezelfde stad waar Kemp nu woont.

Dit project vergde 3 maanden van voorbereiding, het creëren van mood
boards en het bij elkaar brengen van het team. Kemp en zijn team bouwden
in 3 dagen tijd hun eigen Vermeer-huis op. Alle props werden ter
beschikking gesteld door mensen en winkels uit de omgeving van Delft.
Het vergde tien dagen van photoshoots met modellen uit Holland, Frankrijk
en Duitsland om deze fotoserie te creëren.

Zijn eigen Vermeer Huis
Om de juiste achtergrond voor dit project te creëren, werd een Vermeer
Huis gebouwd in een sportzaal in Rotterdam. De decorbouwer Paul van
Solm voegde zelfs een glas in lood-venster toe aan het huis.

Het Team
Gedurende de photoshoots werd Kemp geassisteerd door drie make up-
visagisten, twee mode-stylisten en een haarstylist. Hij werd
ondersteund door twee mode-ontwerpers om de kostuums te leveren,
die overeenkomen met de stijlmode uit de tijd van Vermeer.

Het Licht
Het Hoofd-licht werd gecreëerd door een stroboscoop-flitser in een
goudkleurige reflectie-paraplu die de scene aanlicht door het glas
in lood venster. Dit creëerde het gewenste zachte licht in de beelden.
Invul-licht werd gebruikt waar het nodig was, wat te zien is op de
foto van de hele set.

Bron:
https://phlearn.com/meer-verminder-by-peter-kemp

In “Meer Verminder” geeft de Delftse fotograaf Peter Kemp een eigen,
vrije vertaling van Vermeer’s beeldidioom: een mooie, jonge vrouw bij
een raam in het licht. Het licht is warmtonig, goudkleurig studiolicht,
niet het zilverkleurige,koele daglicht van Vermeer. De modellen van
Kemp zijn professionele fashion-modellen , die in theatrale poses
hun kleding laten zien als in een modeshow, terwijl de vrouwen van
Vermeer geheel verdiept zijn in hun eigen wereld, zonder zich bekeken
te voelen; in een sfeer van intense concentratie en verstilling,
die Vermeer zo bijzonder maakt.
De foto’s van Kemp zijn overal spatscherp; hij werkt niet met de
scherptediepte van een groot formaat camera, waarmee je die onscherpte
en out of focus-effecten krijgt, die zo kenmerkend zijn voor Vermeer,
en die het licht als een zelfstandig personage naar voren doen komen.
Hoewel er voor mij niets boven een echte Vermeer gaat, kan ik wel erg
genieten van fotografen en kunstschilders, die in hun eigen werk een
hedendaagse hommage brengen aan de Delftse Meester. Ik hou echter ook
heel erg van vroege, “primitieve” fotografische technieken, als
Daguerro-typie en Wet-Collodion, waarin gewerkt wordt met groot formaat
camera’s, die nog dicht staan bij de Camera Obscura, die Vermeer
waarschijnlijk heeft gebruikt. De werking van het licht in dat soort
camera’s is onvergelijkelijk mooi.

Op de website van Peter Kemp is een portfolio te vinden van deze
expositie:

Peter Kemp portfolio

Op YouTube is dit filmpje te zien, een slideshow van de fotoserie
“Meer Verminder” van Peter Kemp:

De Wolken van Vermeer

“….far above the clouds she’ll fly
where the morning rain don’t fall
and the sun always shines….”
Gordon Lightfoot

De wolkenlucht in het Gezicht op Delft lijkt een moment in de
ochtend weer te geven, waarop de zon doorbreekt na een
regenbui, die de lucht schoongewassen heeft.

Met zijn voorliefde voor de kleur blauw moet Vermeer met name
een liefhebber zijn geweest van de schone, kraakheldere
lente-luchten met cumulus-wolken, die ontstaan door polaire
luchtstromingen vanuit het noorden. Deze zorgen voor die
prachtige, heldere diepe ultramarijnblauwen in de lucht,
overgaand naar turquoise naar de horizon toe.

De wegtrekkende donkere regenwolk bovenin het schilderij,
zou een metafoor kunnen zijn voor de ramp, die Delft in 1654
trof en waarbij honderden burgers omkwamen (waaronder de
veelbelovende schilder Carel Fabritius): de ontploffing van
het kruitmagazijn in Delft, ook wel de “Delftse Donderslag”
genoemd. De mysterieuze en meeslepende intensiteit van het
schilderij roept een gevoel op als in de song van Johnny Nash:
“I Can See Clearly Now” :

“I can see clearly now, the rain is gone….
….gone are the dark clouds that had me blind
It’s gonna be a bright (bright), bright (bright)
sun-shiny day“

“Strandbeesten” van Theo Jansen

“Een goed idee in één zin”. Ik hou van ijzersterke concepten
die zich in één zin laten vangen en van kunstenaars wiens
oeuvre ontstaan is vanuit één oer-beeld. Bij Theo Jansen is
zijn concept zelfs te vangen in één wóórd: “Strandbeesten”.
Van PVC-buizen en wit zeildoek creëert hij in zijn werkplaats
“strandbeesten”, die hij vervolgens, voortgedreven door de wind,
over het strand aan de noordzee bij Scheveningen laat “lopen”,
temidden van de oerelementen wind, strand en zee. Op het
moment dat de strandbeesten uit zichzelf in beweging komen,
lijken het ineens levende wezens. Een magisch, poëtisch moment.

Berndnaut Smilde – Indoor Cloud

De Nederlandse kunstenaar Berndnaut Smilde is internationaal
bekend geworden met zijn Indoor Clouds. In een binnenruimte
creëert hij wolken, die voor een ogenblik in de ruimte blijven
zweven en die hij vervolgens fotografisch laat vastleggen.
Een heel eenvoudig, maar sterk poëtisch beeld.

Via deze link kom je bij een gesprek met Berdnaut Smilde
over zijn “Nimbus-wolken” –Het Einde van een Wolk:

Gesprek met Berndnaut Smilde

Wolken van Magritte

De surrealist Magritte maakte veel gebruik van wolkenluchten
in zijn schilderijen. Zoals in “La Grande Famille”, “Le Faux Miroir”
en “La Reconnaissance Infinie”.

Een klassiek gedicht over wolken van de dichter
Martinus Nijhoff (1894-1953):

De Wolken

Ik droeg nog kleine kleren, en ik lag
Lang-uit met moeder in de warme hei
De wolken schoven boven ons voorbij
En moeder vroeg wat ‘k in de wolken zag

En ik riep: Scandinavië , en: eenden
Daar gaat een dame, schapen met een herder-
De wond’ren werden woord en dreven verder
Maar ‘k zag dat moeder met een glimlach weende.

Toen kwam de tijd dat ‘k niet naar boven keek,
Ofschoon de hemel van wolken hing,
Ik greep niet naar de vlucht van het vreemde ding
Dat met zijn schaduw langs mijn leven streek.

-Nu ligt mijn jongen naast mij in de heide
En wijst me wat hij in de wolken ziet,
Nu schrei ik zelf, en zie in het verschiet
De verre wolken waarom moeder schreide-

Drie strofen uit de song “Both Sides Now” van de Canadese
singer/songwriter Joni Mitchell raken aan hetzelfde
levensgevoel als het gedicht van Martinus Nijhoff:

Bows and flows of angel hair
And ice cream castles in the air
And faded canyons everywhere
I’ve looked at clouds that way

But now they only block the sun
They rain and snow on everyone
So many things I would have done
But clouds got in my way

I’ve looked at clouds from both sides now
From up and down and still somehow
It’s cloud’s illusions I recall
I really don’t know clouds… at all

Op Youtube is een filmpje te zien over kunstenaar
Berndnaut Smilde, die binnenskamers wolken creëert:

Op YouTube is dit filmpje van Theo Jansen’s “Strandbeesten”
te zien:

Op YouTube is deze vertolking van Joni Mitchell’s
“Both Sides Now” door de zanger Euson te horen:

ook op Youtube: I Can See Clearly Now – Johnny Nash

“Clouds symbolize the veils
that shroud God”
Honore de Balzac

James A. Welu – Vermeer en Cartografie

“Maps are a way
of organizing wonder”
Peter Steinhart

De Gouden Eeuw is niet alleen het hoogtepunt van de Hollandse
schilderkunst, maar ook van de cartografie in Holland. Schitterende
atlassen en wandkaarten van Blaeu werden voor dezelfde prijzen
verhandeld als schilderijen en werden beschouwd als kunstwerken.
Ze staan ook voor de wereldomvattende zeereizen van de Hollanders
in de Zeventiende Eeuw, zoals de ruimtereizen en maanreizen de
ontdekkingsreizen van deze tijd zijn.

James Welu (Boston University) heeft zich gespecialiseerd in de
de landkaarten en globes in de schilderijen van Johannes Vermeer.
In bijna een derde van Vermeer’s oeuvre komen wandkaarten en
globes voor, een hommage aan de Gouden Eeuw van de Hollandse
cartografie. “La manie des cartes geographiques” schreef Vermeer’s
ontdekker Thoré-Bürger anderhalve eeuw geleden al over de obsessie
voor landkaarten en globes van de Delftse Meester.

Welu heeft in de jaren ’70 alle landkaarten en globes in Vermeer’s
schilderijen kunnen opsporen als werkelijk bestaande en precies
te dateren exemplaren.
Vermeer’s weergave ervan blijkt bijna fotografisch precies te zijn.
Hij moet ze dus direct voor zijn ogen gezien hebben in zijn studio/
kunsthandel.

In de nalatenschap na zijn dood komt geen enkele landkaart of
globe voor, evenmin als de kostbare clavecimbels en viola
da gamba’s. Mijn eigen idee hierover is dat alle kostbare “props”
in zijn schilderijen mogelijk ter beschikking werden gesteld door zijn
vermogende mecenas Pieter van Ruijven, de vaste opdrachtgever
van Vermeer’s mooiste schilderijen. Vermeer schilderde niet voor
de “open market”, maar voor een private mecenas/opdrachtgever.
Dat gaf hem de tijd en rust om heel veel tijd en aandacht te besteden
aan één schilderij, hetgeen resulteerde in de uitzonderlijke kwaliteit van
zijn schilderijen. Zonder mecenaat, geen “Vermeer”.

Van de landkaarten en globes in Vermeer’s schilderijen zijn een
aantal originelen bewaard gebleven, zij het in kwetsbare en slechte staat.
Zo werd in de jaren ’70 een exemplaar van de wandkaart van de Zeventien
Provinciën van Claes Jansz. Visscher uit 1636, het pronkstuk in Vermeer’s
meesterwerk “De Schilderconst” uit Wenen, in slechte toestand ontdekt
in het Slot Skokloster in Zweden, als bodembedekking van een kist…….

En een versie van de wandkaart van Hollandiae Comitatus van Balthasar
Florisz. Van Berkerode, uitgegeven door Willem Jansz. Blaeu uit 1644,
bevindt zich – helaas ook in slechte staat – in de collectie van het
West Fries Museum in Hoorn.

In dit verband zou de “Geograaf” van Vermeer, een pendant van
de “Astronoom” uit het Louvre, ook een andere titel kunnen
hebben: “De Cartograaf”, met zijn passer in de hand,de land-
kaarten op de tafel, de globe op de kast en een ingelijste zee-
kaart aan de wand. Dit schilderij gaat heel expliciet over
cartografie.

In het Rijksmuseum is een aardige prent van prentmaker Van der
Vinne van een cartograaf met passer, met als spreuk: “Zo gaat men
veilig”. Deze prent doet aan de Geograaf van Vermeer denken.

De landkaart “Hollandiae Comitatus” in de versie van
Berkerode uit 1621 komt zelfs op drie Vermeer-schilderijen voor:
De Soldaat en het Lachende Meisje in de Frick Collection in New
York, de Briefschrijfster in Blauw en De Liefdesbrief in het
Amsterdamse Rijksmuseum.

In de Soldaat en het Lachende Meisje in de Frick Collection in
New York is de Hollandiae Comitatus-landkaart van Berkerode een cartografisch
juweel. De kaart zelf is opbouwd uit 22 koperplaten. Deze werden op vellen
papier met zwarte inkt afgedrukt en vervolgens op een stuk linnen gelijmd,
bevestigd aan twee rolstokken. Vervolgens werd de kaart met de hand
ingekleurd en tot slot met een laag vernis afgewerkt.

Opvallend is dat in de wandkaarten van Holland het Noorden rechts wordt
afgebeeld, terwijl “het Noorden boven” de gangbare praktijk was in de
cartografie. Zo ligt de Noordzee eigenlijk in het westen en de Zuiderzee
in het oosten. Misschien is de Noordzee boven afgebeeld, omdat het
de poort was, waarvanuit de Hollandse schepen naar alle windstreken in de
wereld uitvoeren.


Aardig is dat het deel van de kaart met Delft en Delfland precies iets rechts
boven het hoofd van de Briefleester in Blauw in het Rijksmuseum is
afgebeeld.

In twee gevallen heeft Vermeer een landkaart in een schilderij
verplaatst (Vrouw met Waterkan, New York) of zelfs geheel weg-
geschilderd ( Parelsnoer, Berlijn), zgn “pentimenti”. Het geeft een
inkijkje in de langzame, bedachtzame werkwijze van Vermeer.
De vroegere versies waren geheel tot in detail uitgewerkt en later
toch weer geheel overschilderd. In het geval van het Parelsnoer
in Berlijn heeft Vermeer een luit op de stoel en de landkaart met
stadsgezichten geheel overschilderd om het licht meer ruimte
te geven op de witgepleisterde muur. Zodat het licht zelf een
personage wordt in het schilderij.

De mooiste wandkaart, die Vermeer ooit schilderde, is die
van de Zeventien Provinciën van Claes Jansz. Visscher uit 1636
op De Schilderkunst uit Wenen, het schilderij dat Vermeer zelf
beschouwde als zijn ultieme meesterwerk en nooit heeft willen verkopen.


De wandkaart heeft een grote kenmerkende cartouche rechtsboven
met allegorische figuren en de tekst: “Germania Inferior, de novo
emendata per Nicolaum Ioannis Piscatorem”.
Aan weerszijden van de kaart bevinden zich twee stroken van tien
stadsgezichten. Het hier afgebeelde stadsgezicht is “t’Hof van Hollandt”.

De wandkaart van de Zeventien Provinciën van Visscher, die het
stralend middelpunt vormt van Vermeer’s Schilderkunst, komt
ook drie keer voor op schilderijen van Jacob Ochtervelt (1634-1682).
Een tijdgenoot van Vermeer dus, maar in stijl en kwaliteit een heel
ander verhaal……

De astronomische globe op Vermeer’s Astronoom in het Louvre
is een globe van Jodocus Hondius uit 1618 en is in het Scheepvaart-
museum van Amsterdam te bewonderen.

Zelfs het opengeslagen boek op de tafel is een sterk staaltje
van Vermeer’s precisie, ondanks zijn soms “impressionistisch” ogende
schilderstijl: Welu heeft kunnen achterhalen welke pagina uit het boek
het betreft en zelfs welke druk ! Het boek is de editie uit 1621
van “Institiones Astronomicae Geographicae” van Adriaan Metius.
De pagina gaat over de “Ondervindinge ofte Observatie der Sterren”


In de Luitspeelster uit New York laat Vermeer een wandkaart van
Europa zien van Willem Blaeu uit 1659.

In de Allegorie van het Geloof uit het Metropolitan Museum of Art
In New York zien we een aard-globe met kenmerkende cartouche
van Hendrick Hondius onder de voeten van de vrouw die Het Geloof
personifieert.

Van een aantal Vermeer-wandkaarten heb ik eigenhandige replica’s
gemaakt: de landkaart heb ik digitaal onderverdeeld in kleinere delen.
Deze zijn vervolgens uitgeprint en met spuitlijm op een linnen drager
geplakt. Vervolgens heb ik de voltooide landkaart gevernist met wat
bruine beits erdoorheen en boven en onder zwarte rolstokken met
klossen bevestigd.

In de grote entreehal van de Oude Stadhuis aan de Grote Markt in Delft
hangt een ingelijste wandkaart “ ’t Hooge Heemraedschap van Delflant”
boven een zwart-witte tegelvloer. Vermeer moet het stadhuis goed gekend
hebben. Hij woonde aan de overkant van de Grote Markt aan de Oude
Langendijk.

Hedendaagse fantasie-varianten van antieke landkaarten kunnen ook heel
vermakelijk zijn, zoals deze “Map of Literature”en “Map of Philosophy”:

Een lecture van James A. Welu over “Vermeer: Mania for Maps”
Is te zien op YouTube: