Maandelijks archief: augustus 2021

Het Turkse Blauw in de Pastels van Liotard en de Schilderijen van Vermeer

Te zien in het Rijksmuseum Amsterdam: mooie collectie pastelportretten van
de achttiende eeuwse Zwitserse pastelschilder Jean-Étienne Liotard. Lio-
tard was de belangrijkste schilder van de artistieke beweging die ook wel
aangeduid wordt als turkomanie. Vanwege zijn voorliefde voor Turkse kos-
tuums, stond hij bekend als “De Turkse Schilder”. De pastels van Liotard
worden wel eens vergeleken met de schilderijen van Vermeer vanwege de se-
reniteit van “een meisje alleen” als onderwerp. Het in 2016 aangekochte
schilderij Hollands Meisje aan het Ontbijt van Jean-Étienne Liotard was
een jaar later tijdelijk te zien naast Het Melkmeisje van Johannes Ver-
meer in de eregalerij van het Rijksmuseum in Amsterdam.

“Liotard is perhaps one
of the greatest artists
that most people
have never heard of”
Christopher Baker

Er is een zekere artistieke verwantschap tussen Liotard en Vermeer: beiden
hebben een voorliefde voor mooie jonge vrouwen in kleurrijke kostuums, het
stralende blauw als favoriete kleur, lichte muren als achtergrond, een pa-
let van tere lichte tonen, die ergens aan de camera obscura doen denken,
zachte contouren, al zijn deze bij Liotard inherent aan zijn pastel-tech-
niek, heldere stralende kleuren, smaakvolle eenvoud in hun composities en
Turkse invloeden. Ook worden Liotard’s schilderijen wel vergeleken met die
van Vermeer vanwege de sereniteit van ‘een meisje alleen’ als onderwerp.
Net als Vermeer was Liotard naast kunstschilder ook een erkend kunstkenner
en kunsthandelaar. Vermeer schilderde voor een rijke mecenas, Liotard voor
aristocratische families en vorstenhuizen in grote Europese hoofdsteden
als Parijs, Londen, Wenen, Rome en Constantinopel. En evenals de jonge Mo-
zart reisde Liotard langs vele vorstenhoven in Europa als een exotische
attractie met een uitzonderlijk talent. Liotard kleedde zichzelf ook “op
z’n Turks” en promootte zichzelf daarmee als “De Turkse Schilder”, als een
popster avant la lettre. De rode fez was het logo van Liotard, zoals de
extravagante brillen dat zijn voor een popster als Elton John. Groot ver-
schil tussen Liotard en Vermeer is dat Liotard door heel Europa reisde en
Vermeer zijn hele leven in één stad doorbracht, in Delft.

Portret van Maria Frederike van Reede-Athlone op zevenjarige leeftijd,
Jean-Étienne Liotard, 1755-56
Brieflezende Vrouw in Blauw, Johannes Vermeer, 1663, Rijksmuseum, Amster-
dam.
Beide werken zijn een prachtige ode aan de kleur blauw.
In 1755 verbleef de in Genève geboren Liotard korte tijd in het Delft van
Vermeer, maar het is de vraag of Liotard ooit een schilderij van Vermeer
heeft gezien. In de achttiende eeuw was Vermeer nagenoeg vergeten. Toch is
het niet onmogelijk dat Liotard schilderijen van Vermeer heeft gezien. Ge-
boren in Genève zwierf hij door heel Europa en verbleef hij in 1755 dus in
Delft. Hij trouwde in 1756 in Amsterdam, maar bleef daar nog geen jaar.

Jean-Etienne Liotard | Dubbelportret van het adelijke echtpaar Isaac-
Louis en Julie de Thellusson, 1760, Kunst Museum Winterthur:
Ook hier is het de mooie turquoise-blauwe kleur die het hem doet, het
“Turkse Blauw”.

La Liseuse, 1746, pastel op perkament, Jean-Ëtienne Liotard
Liotards nicht Marianne Lavergne poseerde naar verluidt als model voor dit
werk.
Johannes Vermeer, Brieflezende Vrouw in Blauw, 1663, Rijksmuseum Amster-
dam.
Het thema van (brief)lezende jonge vrouw is een wijdverbreid thema in de
schilderkunst. Het gegeven heeft per definitie iets geheimzinnigs, omdat
voor de beschouwer altijd iets te raden blijft over de inhoud van de brief
die zij leest. Net als een hedendaags meisje in de trein die op haar
smartphone kijkt en glimlacht.

Portret van Jeanne-Elisabeth de Sellon, vrouw van Britse consul Sir Char-
les Tyrell in Constantinopel, 1738-48, pastel op papier. Wit satijn, blau-
we zijden strikken, strak aangetrokken lijfje, Liotard besteedde steeds
veel aandacht aan het weergeven van de prachtige kostuums van de vrouwen
in zijn portretten, net als Vermeer. Liotard verbleef enige jaren in Con-
stantinopel, het huidige Istanbul in Turkije.

Jonge Vrouw in een Turks Interieur, Jean-Étienne Liotard, 1752-54, pastel
op perkament, Collectie Rijksmuseum Amsterdam.
Marie Fargues, echtgenote van de kunstenaar, Jean-Etienne Liotard, 1756-
1758
Liotard was 54 jaar oud toen hij in 1756 in Amsterdam trouwde met de 29-
jarige Marie Fargues. Dit is één van de grootste pastels van Liotard waar-
voor twee stukken perkament nodig waren. Het is waarschijnlijk in 1758
kort na hun huwelijk gemaakt. Liotard gebruikte een compositie van een
tekening die hij eerder had gemaakt in Constantinopel. Deze compositie
herhaalde hij meerdere malen in verschillende contexten: een van zijn
beroemde uitvindingen als ‘De Turkse schilder’, die precies beantwoordde
aan de hang naar de Turkomanie en het exotische onder zijn Europese cliën-
tele. Vanwege Liotard’s verblijf in Nederland bezit het Rijksmuseum een
van de mooiste verzamelingen pastels van Liotard, die in grootte alleen
onder doet voor de collectie in zijn geboorteplaats Genève. Het is jammer
dat de algemene smaak altijd voorbijgaat aan een aantal schilders die het
waard zijn even hoog geschat te worden als de zeventiende-eeuwse Neder-
landse schilders. Veel bezoekers in het Rijksmuseum zullen nietsvermoe-
dend de zaal met de pastels van Liotard links laten liggen. Zo zijn er
heel wat kunstenaars, en Liotard is zeker niet de minste van hen. Ook
Vermeer was ooit eeuwenlang nagenoeg vergeten.

Portret van Madame Adelaide, Lezende Vrouw 1753, Jean-Étienne Liotard,
Uffizi Gallery, Florence
De jonge vrouw in oosterse kledij heeft al iets van de Odalisken, die
Matisse later beroemd zouden maken, maar nog zonder diens meer gedurfde
sensualiteit.
De 18e eeuw kende zijn Turkomanie, zoals de 19e eeuw zijn Japonisme en
Chinoiserie had.
Turkomanie, ook wel Turquerie, was een achttiende-eeuwse kunstzinnige
stroming in mode en beeldende kunst. Daarbij werd gebruikgemaakt van
Turkse attributen en werden Turks geachte taferelen verbeeld. In mindere
mate heeft de stroming ook invloed gehad in de literatuur, muziek, ontwerp
van tuinen en interieur. De stroming was het sterkst aanwezig in Frankrijk
en daarna Engeland, Oostenrijk en Duitsland.
Componisten maakten gebruik van Turkse thema’s in de voorstelling van ope-
ra’s als bijvoorbeeld Die Entführung aus dem Serail van Mozart, Il Turco
in Italia van Rossini en Tamerlano van Händel. De grootste invloed heeft
de rage in de mode en de schilderkunst gehad. Jurken en sultane of en cir-
cassienne waren populair. Veel van die ontwerpen waren ook te zien in het
toen in Europa toonaangevende modeblad Galeries des Modes. Veel vrouwen
uit de betere kringen lieten zich afbeelden in Turkse kledij.


Turkse invloeden bij Liotard en Vermeer.
De Turkse hoofddoek/turban. De oorspronkelijke franse titel voor Vermeer’s
Meisje met de Parel was Jeune Fille au Turban, een expliciete verwijzing
naar haar oosterse hoofddoek.
De Turkse fez-hoofddeksel en mantel. De “Turxe mantel” komt voor in De Ge-
ograaf en De Astronoom van Vermeer. In de zeventiende eeuw werden geleer-
den in hun studeervertrek in genreschilderijen vaak uitgebeeld met een
Turxe mantel.
Turkse tapijten. In Vermeer’s Koppelaarster in Dresden is een prachtig
Turks tapijt te zien uit de regio Ushak in Turkije, met voor die streek
kenmerkende medaillons.

Marianne Liotard avec une Poupée, Jean-Étienne Liotard, 1765. Portret van
zijn kleine dochtertje met een pop. Vermeer zou het geel-blauw in deze
pastel zeker gewaardeerd hebben. Vermeer had vele kleine kinderen, maar
in zijn schilderijen zijn ze niet of nauwelijks te vinden.

Jean-Étienne Liotard, Portret van Henry Frederick, Duke of Cumberland,
1754, pastel op perkament.
Jean-Baptiste Simeon Chardin, Boy with House of Cards, 1741, National
Gallery, London.
Op de tafel een kaartenhuis, een thema dat ook in dit schilderij van de
Franse meester Chardin terug te zien is, een tijdgenoot van Liotard.
Chardin schilderde minstens vier keer een jongeman, die een kaartenhuis
bouwt. Het kaartenhuis is ontleend aan 17e-eeuwse Nederlandse vanitas-
werken, en staat symbool voor de fragiliteit en voorbijgaande aard van
alle menselijke materiële ambitie. Één tik en het hele met delicate
evenwichtsprecisie opgebouwde kaartenhuis stort weer in elkaar. Het
werk van Chardin toont ook een fascinatie voor het kortstondige geluk
van de kindertijd, het spelende kind. Als in de Kinderszenen van de
Duitse componist Robert Schumann.

Jean-Étienne Liotard, Portret van Madame Saint-Pol, halffiguur, in licht-
blauwe japon, afgezet met blauwe strikjes en witte kant, 1757, pastel op
perkament. Aardig feitje: deze pastel is afkomstig uit de collectie van
A.A. des Tombe, Den Haag, dezelfde man, die in 1881 voor twee en een hal-
ve gulden Vermeer’s Meisje met de Parel kocht op een veiling, om het ver-
volgens na zijn dood als legaat aan het Haagse Mauritshuis na te laten.

Portretten in pastel van Princess Louisa-Anne en George, Prince of Wales,
later George III, beiden uit 1754, Jean-Étienne Liotard. Liotard was een
graag geziene gast en artist in residence aan de Europese vorstenhoven,
waaronder het Engelse koningshuis.

La Belle Chocolatière – Jean-Étienne Liotard, 1744, Gemäldegalerie Alte
Meister, Dresden.
Deze pastel is een van de belangwekkendste werken van de Zwitserse kun-
stenaar Jean-Étienne Liotard en laat een dienstmeisje zien dat chocolade-
drank serveert. Het meisje draagt een dienblad met een porseleinen kopje
met chocolade en een glas water. Liotard’s tijdgenoten beschouwden La
Belle Chocolatière als zijn meesterwerk.


Wat Het Melkmeisje is voor Vermeer is La Belle Chocolatière voor Liotard:
een tijdloos beeldikoon.
Het achttiende eeuwse equivalent van Chocomel. Parijzenaars zijn ook dol
op een goede chocolat chaud.

La Belle Chocolatière van Liotard werd later tot marketinglogo van Baker’s
Breakfast Cocoa in de VS en Het Melkmeisje van Vermeer wordt nog altijd
door Nestlé onder de merknaam La Laitière als logo gebruikt voor desserts
en yoghurt-producten in Frankrijk. In Franse TV-reclamespots figureert een
hedendaagse jonge actrice als levend Melkmeisje. Rond 1900 was La Belle
Chocolatière ook de inspiratie voor een commerciële illustratie van de
“verpleegzuster” op blikjes van Droste cacao. Volgens Droste zou chocola-
demelk een heilzame werking hebben. Of Vermeer dit commercieel postuum
gebruik van zijn beelden gewaardeerd zou hebben, is de vraag. Liotard ze-
ker wel, want die deed alles om zijn werk commercieel te promoten. Hij
zou dan wel een flinke copyright-vergoeding voor gebruik van zijn beeld-
auteursrecht hebben bedongen. De reclamewereld bezit een uniek talent om
zelfs een meesterwerk te reduceren tot het banale omwille van geldelijk
gewin. Oscar Wilde zei het goed: “A cynic is a man who knows the price of
everything, and the value of nothing.”

Jean-Étienne Liotard, Lachend Zelfportret, 1770. Liotard wist zichzelf
goed te verkopen, door zich ook in Turkse kostuums te kleden, met de rode
fez als herkenbaar handelsmerk tijdens de rage van de turkomanie in Eu-
ropa. Hij heeft ook lang zelf in Constantinopel gewoond en gewerkt. De
nederlandse schilder Cornelis Le Mair is ook een kunstenaar die zich
graag op een vergelijkbare manier uitdost als een kunstschilder uit de
Gouden Eeuw.

Portret van Mademoiselle Louise Jacquet, 1748-52, Jean-Étienne Liotard
Briefschrijfster in Geel, Johannes Vermeer, 1665.
Beide vrouwen kijken de beschouwer recht in de ogen, hun aanwezigheid en
blik is voelbaar.

Hollands meisje aan het ontbijt, Jean-Étienne Liotard, ca. 1756
olieverf op doek, Rijksmuseum, Amsterdam.
Dit werk, een van Liotards weinige olieverfschilderijen en nog zeldzamere
genrestukken, is een eerbetoon aan de 17de-eeuwse Nederlandse schilder-
kunst. Liotard stelde een interieur samen dat doet denken aan Vermeer en
De Hooch, maar met modern Nederlands meubilair uit de 18de eeuw. Hij werd
mogelijk geïnspireerd door een verblijf in het Delft van Vermeer, waar
zijn neef voorganger van de Waalse kerk was. Het schilderij op de achter-
grond toont het interieur van de Nieuwe Kerk in Delft.

Meisje aan het ontbijt bezoekt het Melkmeisje. Het Rijksmuseum verwierf in
2016 via een veiling uit de collectie van een adelijke Engelse familie het
olieverfschilderij Hollands Meisje aan het Ontbijt van Jean-Étienne Lio-
tard. Dit schilderij was tot 21 maart 2017 te zien naast het Melkmeisje
van Johannes Vermeer in de eregalerij van het Rijksmuseum in Amsterdam.
Op deze foto hangt Rijksmuseumdirecteur Taco Dibbits het Meisje aan het
ontbijt van Liotard naast het Melkmeisje van Vermeer in de eregalerij
van het Rijksmuseum.
In de compositie van Liotard zou Vermeer andere artistieke keuzes hebben
gemaakt; hij zou de tafel met stilleven meer op de voorgrond als repous-
soir hebben laten fungeren, of de figuur van het meisje ergens halverwe-
ge haar rok hebben afgesneden. Bij Liotard zit het meisje wat verloren
in de ruimte. Vermeer’s Melkmeisje laat een veel sterkere compositie
zien. Maar dat is dan ook een absoluut meesterwerk.

Liotard bracht met zijn Hollands Meisje aan het Ontbijt een ode aan de
Hollandse schilderkunst van de zeventiende eeuw. Net als Vermeer toont
Liotard de eenvoud van een alledaags huiselijk tafereel met een jonge
vrouw in de hoofdrol. Die draait met haar rechterhand het kraantje open
van de koperen koffiekan. Zij lijkt helemaal op te gaan in deze hande-
ling. Dat geeft haar de verstilde allure van een Vermeer-vrouw.
Ook de eenvoud van de compositie doet sterk aan Vermeer denken. Het
meisje zit aan een tafeltje in een sobere huiskamer. Het daglicht valt
net als bij Vermeer van links naar binnen. Die eenvoud benadrukt dat
in dit huis een calvinistische soberheid wordt nagestreefd. Voor Lio-
tard die overal in Europa naam had gemaakt als schilder en pastelteke-
naar van portretten van vorsten, prinsen en prinsessen in een wereld van
rijkdom, pracht en praal, moet het contrast met de eenvoud van het Hol-
landse huiselijke leven opvallend geweest zijn.

(Navolger van?) Jean-Étienne Liotard, Stilleven, Stilleven met Porselein
en Fruit op een Tafel met Marmeren Dekblad, pastel op perkament. Naast
portretten maakte Liotard ook een serie pastels van stillevens.

Jean-Baptiste Simeon Chardin, La Fillette qui joue au Volant, 1737-40,
olieverf op doek, Uffizi, Florence.
Jean-Baptiste Simeon Chardin, Le Melon Entamé, Stilleven met Meloen,
Perzikken, Peren en Pruimen, 1760, Musée du Louvre, Paris.
Chardin wordt vaak in één adem genoemd met Johannes Vermeer vanwege hun
beider vermogen om op een poëtische manier een huiselijk tafereel weer te
kunnen geven in een sfeer van verstilde eenvoud. Ook Chardin hield van
zachte contouren en schilderde naast figuurstukken vooral stillevens.
Hij wordt door sommigen wel als een achttiende eeuwse Vermeer beschouwd.

Rosalba Carriera,, Young Lady with a Parrot, 1730, Art Institute of
Chicago

Rosalba Carriera, Portrait of Barbara Campanini, 1739, Gemäldegalerie
Dresden
Rosalba Carriera, Lente (uit serie Vier Seizoenen), 1725, Hermitage,
Sint Petersburg

Ook de Venetiaanse pastelschilderes Rosalba Carriera (1673-1757) moet een
voorliefde hebben gekoesterd voor de kleur blauw, getuige bovenstaande
portretten. In de kunst van het pastel wordt zij naast Liotard als een
van de allergrootsten gerekend. Liotard zou bij Rosalba Carriera in de
leer zijn geweest.

Edgar Degas pastel Danseressen in het Blauw, 1898, Poesjkin Museum,
Moskou.
Toen het zicht van zijn ogen verslechterde, begon de Franse impressionist
Edgar Degas (1834-1917) zich meer toe te leggen op de kunst van het
pastel. Pastel is een techniek die het midden houdt tussen tekenen en
schilderen.

Odilon Redon – pastel Le Char d’Apollo, 1912
Odilon Redon – Sita, 1893, Art Institute of Chicago
De kleur blauw speelt ook een rol in de symbolistische schilderijen en
pastels van een andere meester van het pastel, de franse kunstenaar
Odilon Redon (1840-1916).

Op YouTube is deze video te zien: A curated look at: working from home
at the National Gallery, with Vermeer, Chardin, Liotard, Degas, Manet.
Waarin een link gelegd wordt tussen het gedwongen thuiswerken tijdens
de huidige Corona-pandemie en de inspirerende en bezielde huiselijke
taferelen van de genoemde grote meesters.

Ook op YouTube is de volgende video te zien: Liotard, The Chocolate
Girl – for Pastel Painters:

“Portrait de la Jeune Fille en Feu” – Een Film als een Vermeer-schilderij

Gezien op zaterdag 31 juli 2021 bij de VPRO: film Portrait de la Jeune
Fille en Feu, Franse kostuumfilm van regisseuse Céline Sciamma uit 2019.
Sommige tableaus in deze film zijn duidelijk geïnspireerd op de klassieke
schilderkunst. Vermeer, Liotard en Caspar David Friedrich dringen zich aan
mij op. Net als in de schilderijen van Vermeer biedt de film de kijker een
blik in de intieme wereld van een mooie jonge vrouw. Het is een intense,
mooie film over kijken en bekeken worden. Het scenario baseert zich losjes
op het beroemde verhaal van Orpheus en Eurydice.

Héloïse: “Voilà des années
que je rêve de faire ça”
Marianne: “Mourir?”
Héloïse: “Courir”.

Op een afgelegen eiland bij Bretagne aan het einde van de achttiende eeuw,
krijgt kunstenares Marianne de opdracht van een gravin om het huwelijks-
portret van haar jonge dochter Héloïse te schilderen. De eigengereide Hé-
loïse staat niet te springen om het huwelijk, dus maakt Marianne het por-
tret aanvankelijk zonder haar medeweten. Tijdens lange wandelingen aan de
wilde Bretonse kust observeert ze haar model uitvoerig. ’s Nachts werkt
Marianne in het geheim aan het schilderij. In Héloïses laatste dagen van
vrijheid, groeit de aantrekkingskracht tussen de twee vrouwen, totdat uit-
eindelijk de liefde ontvlamt. Prachtig intense en intieme film over blik-
ken. Van de jonge vrouwen naar elkaar, van de regisseur naar haar acteurs,
en van het publiek naar de vrouwen op het scherm.

De film Portrait de la Jeune Fille en Feu uit 2019 is een film, die in we-
zen gaat over de blik en de schilderkunst. Dan is Vermeer dus nooit ver
weg. De wederzijdse blikken van schilderes Marianne en haar model Héloïse
draaien gedurende de hele film om elkaar heen. In de wereld die regisseuse
Céline Sciamma ons voortovert, betekent kijken het hebben van macht en be-
keken worden het gevoel begeerd te worden. De plek waar deze twee blikken
elkaar ontmoeten heet liefde.
Alle hoofdpersonages in de film zijn vrouwen. Héloïse, de uitgehuwelijkte
dochter van de Gravin, schilderes Marianne, die de opdracht krijgt haar
portret te schilderen, en het dienstmeisje Sophie.

Ik hou van Franse films, waarin alles draait om een jong meisje of mooie
jonge vrouw: La Dentellière, La Tourneuse de Pages, Portrait de la Jeune
Fille en Feu, La Belle Noiseuse, Chocolat, Le Fabuleux Destin d’Amélie
Poulain, actrices als Isabelle Huppert en Juliette Binoche in hun jonge
jaren. Ook in de wereld van Vermeer draait alles om een mooi jong meisje
of jonge dame. Om met Proust te spreken: À l’Ombre des Jeunes Filles en
Fleurs, het tweede deel uit À la Recherche du Temps Perdu, waarin de ik-
figuur in een hotel in Normandië een grote liefde opvat voor een jong
meisje.

Omdat Héloïse aanvankelijk niet bereid is om te poseren moet Marianne aan-
vankelijk zelf fungeren als model door de mooie groene zijden japon zelf
aan te trekken en zichzelf te bekijken in een spiegel.
Gaandeweg geeft Héloïse haar verzet op en ontstaat er een sterke weder-
zijdse aantrekking tussen de schilderes en haar model en worden kunstenaar
en model als twee vrouwen verliefd op elkaar.

De ultieme speelfilm over de schilder en zijn model is het ruim drie en
een halfuur durende La Belle Noiseuse (1991), waarin een oude schilder
(Michel Piccoli) een opleving krijgt als hij een jong model (Emmanuelle
Béart, in haar eerste grote rol) voor zijn schildersezel krijgt. Uren-
lang mag de kijker over de schouder van de oude kunstenaar Fernhofer
meekijken en het scheppingsproces met elke penseelstreek meemaken. Een
unieke film en nog steeds een meesterwerk.

De schilderijen en schetsen in de film zijn gemaakt door kunstenares Hélè-
ne Delmaire, waaronder dit portret van Héloïse. Veel ruimte is er in de
film voor prachtige tableaus van de schilderes Marianne en haar model
Héloïse. Een mooie jonge vrouw in kleurrijke kostuum mooi in het licht ge-
zet in een rijk interieur, dat is ook het basisgegeven van de interieur-
schilderijen van Vermeer en van onvolprezen Engelse kostuumdrama’s als
Sense & Sensibility met actrice Kate Winslet (door critici ook wel “Cor-
set Kate” genoemd, door haar vele rollen in kostuumfilms). Het meest beke-
ken schilderij in een speelfilm is ongetwijfeld het olieverfschilderij dat
Jack (Leonardo DiCaprio) maakte van zijn naakte, maar onbereikbare liefde
Rose (Kate Winslet) aan boord van de Titanic. Wie kent niet de zin: “Paint
me like one of your French girls, Jack”………

Deze mooie filmstill van Héloise eenzaam uitkijkend op de woeste rotskust
en branding van de zee in Bretagne doet denken aan het beroemde schilderij
van de Duitse romantische schilder Caspar David Friedrich : “Der Wanderer
über dem Nebelmeer” uit 1818.
Verlangen naar de vrijheid van kunstenares Marianne of het onaantrekkelij-
ke vooruitzicht van haar gedwongen/gearrangeerde huwelijk, dat is het in-
nerlijk conflict van Héloïse.

Filmstill van schilderes Marianne voor een schilderij van Orpheus en Eury-
dice in een museumzaal.
De drie vrouwen – Héloïse, Marianne, and Sophie – lezen het beroemde ver-
haal van Orpheus en Eurydice: Orpheus daalde af in de onderwereld om Ha-
des, de heerser over de doden, te smeken zijn gestorven geliefde aan hem
terug te geven. Diep ontroerd door de wonderschone zang van Orpheus be-
sloot Hades haar weer levend met hem te verenigen, echter op één dwingen-
de voorwaarde: het was Orpheus streng verboden naar zijn geliefde om te
kijken, vóórdat ze samen de bovenwereld van de levenden hadden bereikt.
De drie vrouwen spreken over het centrale onoplosbare raadsel van de le-
gende, (en van de film zelf!): waarom keek Orpheus tóch om ? Was het een
onbedwingbare impuls, iets dat sterker was dan hijzelf ? Of vroeg Eurydice
zelf aan Orpheus naar haar om te kijken, zoals Héloïse suggereert. Mari-
anne geeft een andere , meer interessante verklaring: Orpheus maakte de
keuze van de Dichter in plaats van die van de Minnaar, liever zijn liefde
te laten kristalliseren in één dramatisch moment dan zijn liefde in zijn
verdere leven langzaam te laten opgaan in een monotone, alledaagse stroom
van dagen, weken en jaren.

Detail uit schilderij Orpheus en Eurydice van de Preraphaelitische schil-
der George Frederic Watts, 1880-90.

“Niet ver meer waren zij nog verwijderd
Van de uiterste rand van de aarde
Daar, bezorgd dat ze het niet redt
En uit verlangen haar te zien,
Kijkt hij liefdevol achterom,
En direct glijdt zij terug;
Ook al strekt hij zijn armen uit
En worstelt hij om te pakken
En vastgegrepen te worden,
De ongelukkige pakt niets dan ijle lucht vast.
Al sterft zij nu voor de tweede keer,
Zij maakt haar man geen enkel verwijt
– waarover zou ze zich ook anders beklagen
Dan dat ze bemind wordt ? –
Maar spreekt een laatste “Vaarwel”,
Dat hij nog maar amper kan horen
En valt dan weer terug in dezelfde diepte “
Ovidius, Metamorfosen – Orpheus en Eurydice.

“His longing eyes, impatient, backward cast / To catch a lover’s look, but
look’d his last; / For, instant dying, she again descends, / While he to
empty air his arm extends.” The legend of Orpheus and Eurydice recounts
how Orpheus, the fabled poet and philosopher, violated Hades’ conditions
for his dead lover Eurydice’s release from the underworld by turning to
cast her a forbidden glance, and in doing so condemning her to the Under-
world forever.
This tale has occupied artists – from Ovid to Monteverdi to Jerry Garcia –
across millennia. In Portrait of a Lady on Fire, director Céline Sciamma
presents the story anew. This is a film about looking, and about the desi-
re which innervates the compulsion to look, to keep looking, and, someti-
mes, to look away.
Bron: Eurydice looks back: a review of ‘Portrait of a Lady on Fire’ –
Nicola Morrow, www.star-revue.com

Het laten kristalliseren van zijn liefde in één beslissend, volmaakt mo-
ment vormt ook de kern van de beeldpoëzie van Vermeer. Vermeer maakte on-
miskenbaar de keuze van de dichter, niet die van de minnaar. Het Meisje
met de Parel is het voor altijd gekristalliseerde beeld van het gelaat
van Eurydice, dat hij net als Orpheus heel zijn verdere leven in zich
zou blijven dragen. De dichter Vermeer verkoos het buitengewone beeld
van De Blik boven het gewone leven. Daarom is het Meisje met de Parel
ook geen gewoon portret, maar een gedicht, een metafoor: “ze is als een
parel”.

Deze filmstill met de lezende, in het blauw geklede, schilderes Marianne
doet denken aan Vermeer’s Brieflezende Vrouw in Blauw in het Rijksmuseum
Amsterdam uit 1663. Een duidelijk beeldcitaat.
Soms geeft Portrait de la Jeune Fille en Feu je het gevoel alsof je de
hele film lang naar een schilderij van Vermeer zit te kijken, zo mooi is
de film. De film gaat ook van kil naar warm, van koele afstandelijkheid
naar warme genegenheid tot vurige liefde. Bij Vermeer blijft het vuur
van de liefde ingehouden maar net voelbaar. Dat geeft Vermeer die unieke
verstilde suspense.

De gravin en opdrachtgeefster voor het portretschilderij, waar de film om
draait, is de moeder van Héloïse, Hier moeder en dochter bij hun afscheid
in het statige en aristocratische Bretonse landhuis.
De film lijkt soms een serie van zorgvuldig gecomponeerde en geënsceneerde
tableaux vivants, verstilde en langzame shots, als een gefilmd schilderij.

Net als in de Muziekles van Vermeer in Londen lijkt de vrouw in de film
gevangen in het interieur van haar landhuis in het strak geometrische web
van perspectieflijnen van de ramen en panelen lambrizeringen. Het idee van
de Gouden Kooi dringt zich op: gevangen in haar eigen rijkdom.
En de zee als metafoor voor haar verlangen naar vrijheid.

“Look,
if you look at me,
who do I look at ?”

Portrait de la Jeune Fille en Feu is een prachtig intense en intieme film
over blikken. Van de jonge vrouwen naar elkaar, van de regisseur naar haar
acteurs, en van het publiek naar de vrouwen op het scherm. Ook in de
schilderijen van Vermeer speelt de blik en uitwisseling van blikken altijd
een grote rol in de mise en scène. De blik van de kunstenares en de blik
van de minnares. Het traditionele thema van de Kunstenaar en zijn Model,
hier in de vorm van een in de achttiende eeuw onmogelijke liefde tussen
twee vrouwen.

Sommige stills in de film ogen als een schilderij, waarin licht en sfeer
in zachte contouren in mijn ogen veel suggestiever werken dan de haar-
scherp uitgelichte tableaus. Zoals een schilder het graag ziet. Het
licht laten schilderen. Meer overlaten aan de eigen verbeelding van de
kijker.

De beeldschone blonde Héloïse is een prachtig model. Ook als kijker van
de film valt het je niet moeilijk om verliefd op haar te worden. Iedere
klassieke schilder of fotograaf wenst zich zo’n model.
De lesbische liefde tussen twee vrouwen als kunstenaar en model komt over
als een feministisch manifest, mannen zijn nadrukkelijk afwezig in de
film. Regisseuse Sciamma spiegelt in haar film een bevrijd verlangen in
de ogen van vrouwen. Vanity Fair schreef: “The world looks different when
seen through a woman’s eyes”………

Deze uitwisseling van blikken tussen dienstmeisje Sophie en schilderes
Marianne in de film doet denken aan Vermeer’s Mistress and Maid in de
Frick Collection in New York. Opvallend is dat alle vrouwen in de film
ondanks het standsverschil elkaar als gelijken blijven zien.

Het dienstmeisje Sophie in de film zou zo weggelopen kunnen zijn uit
een pasteltekening van Jean-Étienne Liotard, zoals in dit pastel-por-
tret van Marianne Lavergne, nicht van de kunstenaar, ook wel bekend als
La Liseuse, uit 1746, in de collectie van het Rijksmuseum.

Op YouTube is deze scene uit de film Portrait de la Jeune Fille en Feu
te zien waarin tijdens het poseren het vuur van de liefde de overhand
krijgt tussen kunstenaar en model:

Ook op YouTube: de beroemde aria “Che Faró Senza Euridice” uit de opera
Orfeo ed Euridice van Gluck, vertolkt door Luciano Pavarotti: