Henri Matisse, The Red Studio, 1911, Museum of Modern Art, New York.
Johannes Vermeer, The Art of Painting, 1666-68, Kunsthistorisches Museum, Wien.
Henri Matisse, The Dessert, Harmony in Red ( The Red Room), 1908, Hermitage Museum, St. Petersburg.
Johannes Vermeer, Het Melkmeisje, 1658, Rijksmuseum, Amsterdam.
In het kader van zijn zoektochten naar beroemde kunstschilders als Van Gogh, Picasso, Chagall, Gauguin en Kahlo, was onlangs van kunstschilder/acteur Jeroen Krabbé een prachtige en inspirerende televisie-serie te zien “Op zoek naar Matisse”. Met aanstekelijk enthousiasme bewondert Krabbé Matisse vooral om zijn kleuren. Matisse is duidelijk zijn favoriete schilder, en hij toont als kunstschilder zelf in zijn eigen schilderijen ook een sterk ontwikkeld gevoel voor kleur. Een eye-opener voor mij was dat Matisse in zijn schilderijen op zoek was naar eenzelfde levensvreugde als Vermeer:
Hoewel hun schilderijen op het eerste oog zeer verschillend in stijl en techniek zijn, blijken er toch veel overeenkomsten te vinden tussen Johannes Vermeer en Henri Matisse. De vader van Vermeer was “Caffa-wever” van mooie zijden stoffen in Delft. De vader van Matisse kwam uit een familie van wevers van kleurrijke stoffen met decoratieve prints in Bohain. Beiden hadden als “vrouwenschilder” een voorliefde in het schilderen van mooie, jonge vrouwen. Beiden tonen zich meesters van de kleur. Beiden zochten in hun werk de troost van de schoonheid: “Luxe, Calme et Volupté”, in de woorden van Matisse. Van beiden straalt het werk een serene rust uit: “het leven is licht, kleurrijk en doorzichtig”. Beiden hebben een neiging tot escapisme: kunst en schoonheid om te ontsnappen aan de schaduwkanten van het leven.
Ook zijn er stilistische overeenkomsten tussen Vermeer en Matisse, zoals focus op huiselijke Interieurs, meesterschap over het licht. gevoeligheid voor kleur, harmonieuze composities, aandacht voor alledaagse leven,, een voorliefde voor abstracte patronen en eenvoud (abstrahering van vormen).
Henri Matisse, “Luxe, Calme et Volupté”, 1904, Musée d’Orsay, Paris
Johannes Vermeer, Gezicht op Delft, 1660-61, Mauritshuis, Den Haag
De ideale wereld volgens Matisse: Luxe, Calme et Volupté en Vermeer: Gezicht op Delft
VERMEER, MATISSE EN ESCAPISME IN DE KUNST
Alle verwijzingen naar de duistere kant van het leven zoals armoede, ziekte, depressie en dood zijn bewust weggelaten en afwezig in de schilderijen van Vermeer en Matisse. De schilderkunst fungeerde voor hen als een vorm van escapisme, een manier om te ontsnappen aan de onvermijdelijke schaduw-zijden van het leven en diep pijnlijke ervaringen in het menselijk bestaan. Zoals schrijvers, juist in de moeilijkste omstandigheden en traumatische ervaringen in hun eigen leven, de neiging hebben om voor zichzelf een geïdealiseerde, fictieve wereld te scheppen. Kunstenaars als Vermeer en Matisse schilderden kleurrijke taferelen van serene rust en verstilde contemplatie, het soort taferelen, die – zoals blijkt uit de overgeleverde archieven en brieven – in hun eigen dagelijkse leven in werkelijkheid niet bestaan hebben. Kunst en schoonheid als een vast baken van hoop en troost, een bron van positieve energie en levensvreugde.
Henri Matisse, Chapelle du Rosaire, Vence, 1947-1951
Johannes Vermeer, Mistress and Maid (detail), 1666, Frick Collection, New York
Henri Matisse, Chapelle du Rosaire, Vence,(detail glas-in-lood raam), 1947-1951
“J’ai commencé par le profane, et voici qu’ au soir de ma vie, tout naturellement je termine par le divin” – Henri Matisse.
Na een zware, levensreddende operatie in 1941, werd Matisse in Vence verzorgd door soeur Jacques Marie. Tussen haar en Matisse ontwikkelde zich een sterke emotionele en respectvolle band, waarin zij, toen nog Monique Bourgeois, tussen 1942 en 1943 ook nog als model voor Matisse poseerde. Later zou zij als non intreden bij de Dominicanessen in Vence. Zij vroeg Matisse of hij mee wilde werken aan de ramen en vormgeving van de Chapelle du Rosaire in Vence, die pal tegenover het toenmalige huis van Matisse staat. In de kapel zie en voel je een serene schoonheid, die voortkomt uit zijn hechte band met zijn model Monique Bourgeois, die later dus kloosternon Jacques Marie zou worden.
Eveneens aan het eind van zijn leven, in 1672, schilderde Vermeer zijn Allegorie van het Katholieke Geloof, waarin hij net als Matisse, zijn focus verlegt van het profane naar het religieuze. Waarschijnlijk was dit schilderij ook een opdracht, dit keer van de Jezuieten, voor hun schuilkerk in de Papenhoek in Delft, pal naast het huis van schoonmoeder Maria Thins, waar Vermeer met zijn vrouw en kinderen bij inwoonde. In de Vermeer-expositie in 2023 werd dit schilderij opgevoerd als de apotheose, het “altaarstuk”, van de tentoonstelling. Bij het grote publiek blijft het desondanks een van de minst geliefde Vermeers. Vermeer is en blijft, net als Matisse, toch een schilder van profane onderwerpen, maar wel in een zuivere, serene stijl, die soms haast religieus aanvoelt. Van nature was Matisse geen diep-gelovig man. Veelzeggend was het antwoord van Matisse op de vraag van een journalist: “Gelooft u in God ? “, waarop hij antwoordde: “Ja…… als ik schilder”. Vermeer geeft in zijn schilderijen in wezen hetzelfde antwoord: in zijn profane meesterwerk De Schilderkunst in Wenen is meer te voelen van een goddelijke schoonheid en aanwezigheid dan in de toch meer ongeïnspireerd en doods aanvoelende Allegorie van het Geloof in New York. Het feit dat Vermeer zijn meesterstuk De Schilderkunst als enige nooit heeft willen verkopen, zegt genoeg over het feit dat zijn liefde voor de schilderkunst groter was dan zijn liefde voor de kerk. Zijn schilderij De Schilderkunst is overweldigend, dat geloof je als beschouwer meteen; zijn Allegorie op het Geloof….. is en blijft het voor velen toch “niet echt”.
De levens-motto’s van Matisse en Vermeer:
Matisse: “Luxe, Calme et Volupté” en “Le Bonheur de Vivre”
Vermeer: “Musica Letitiae Comes, Medicina Dolorum”
Henri Matisse, “Luxe, Calme et Volupté”, 1904, Musée d’Orsay, Paris
Een man nodigt zijn geliefde uit voor een reis met hem naar het paradijs. Het schilderij deelt met ons de droom van de dichter: de vlucht naar een denkbeeldig toevluchtsoord van vrede, harmonie en schoonheid.
Henri Matisse, Le Bonheur de Vivre, 1906, Barnes Foundation, Philadelphia
De kring van dansers in het midden van het schilderij werkte Matisse later uit tot zijn monumentale doek Les Danseuses, voor de Russische kunstverzamelaar/mecenas Sergej Sjtsjoekin, dat nu in de Hermitage in Sint Petersburg hangt.
Johannes Vermeer, The Music Lesson, 1662-65, Royal Collection, Picture Gallery, Buckingham Palace, London
Vermeer : Op het lid van het klavecimbel staat een Latijns aforisme “Musica Letitiae Comes, Medicina Dolorum” – “Muziek is de metgezel van de vreugde en het medicijn voor het verdriet”. In wezen koesteren Matisse en Vermeer hetzelfde levensmotto: heel eenvoudig en simpel gezegd: het “Always look at the bright side of life” van Monty Python. Schoonheid als troost. Een ideale wereld, zoals Plato die voor ogen stond. Een positief optimisme en idealisme waaraan je je als mens op kunt trekken in een wereld, die steeds meer vervalt tot decadentie, chaos en geweld. Een licht dat schijnt in de duisternis.
Ook in hun onderwerpkeuze zijn er veel overeenkomsten tussen Vermeer en Matisse: mooie, jonge meisjes in het licht bij een raam, het open raam, “where the light gets in”, muziek, een slapend meisje, een muziekles, het schilder atelier, kleurrijke stoffen, interieurs met schilderijen, mooie jurken, etc. Matisse is wel sensueler en nog kleurrijker dan Vermeer, en Matisse schilderde in tegenstelling van Vermeer ook naakten; zijn beroemde oriëntaalse Odalisques. Maar in beiden zit een sensuele onderstroom. Ook zijn ze allebei schoolvoorbeelden van escapisme: “always look at the bright side of life”. Vermeer’s oeuvre kent naast het oeuvre van Matisse in verhouding meer meesterwerken. Bij Matisse is het niet allemaal goud wat er blinkt.
Het Atelier van de kunstschilder
Henri Matisse, The Red Studio, 1911, Museum of Modern Art, New York
Johannes Vermeer, The Art of Painting, 1666-68, Kunsthistorisches Museum, Wien
Het atelier was voor Vermeer en Matisse meer dan zomaar een werkplaats, het was hun eigen universum, hun chamber of imagination, hun hortus conclusus, een besloten toevluchtsoord, een schelp met een parel. Een pronkkamer van de kunst, waar de ziel zich kan laven aan schoonheid.
Vrouw met Hoed
Henri Matisse, Woman With a Hat, 1905, San Francisco Museum of Modern Art
Johannes Vermeer, Girl with a Red Hat, 1669, National Gallery of Art, Washington D.C.
Amélie Matisse, de vrouw van Matisse, was hoedenmaakster. Matisse schilderde dit beroemde portret van haar in de felle kleuren van het Fauvisme in 1905. Vermeer’s kleine paneeltje Girl with a Red Hat is een publiekslieveling. Bijna on-Hollands in haar sensualiteit. Het originele schilderij sprankelt van leven. Een foto of reproductie doet er geen recht aan. Dat geldt ook voor de schilderijen van Matisse. Alleen al de kleuren van een schilderij slaan dood in een vaak kleine reproductie of foto ervan.
Het Dienstmeisje
Henri Matisse, The Dessert, Harmony in Red ( The Red Room), 1908, Hermitage Museum, St. Petersburg
Johannes Vermeer, Het Melkmeisje, 1658, Rijksmuseum, Amsterdam.
Ik heb een zwak voor jonge, mooie serveersters in café’s en restaurants of student-kassières in de supermarkt. Er schuilt een onweerstaanbare aantrekkingskracht in de combinatie van schoonheid en dienstbaarheid.
In de Amerikaanse sitcom-serie The Big Bang Theory draait alles om een groepje jonge briljante en hoogintelligente, net afgestudeerde wetenschappers/nerds in een appartementen-flat en hun mooie, jonge, blonde overbuurvrouw Penny, serveerster in de Cheesecake Factory, vergeefs dromend van een carrière als actrice. De nerds wanen zichzelf geniaal, maar in werkelijkheid zijn het kneuzen, die keer op keer, zij het wel steeds met ontzettend geestige zelfspot, falen. In mijn ogen is Penny the real genius. Op het eerste gezicht is zij “maar” een serveerster uit Nebraska of all places, en een loser, want ze zal nooit doorbreken als beroemde actrice. Maar juist zij heeft die sprankelende schoonheid en spontaniteit, die de hele serie tot leven brengt. Met alleen het clubje zelfverklaard “geniale” nerds zou de hele serie te saai blijven. Zij is juist een ode aan de vrouwelijkheid. Dienstbaarheid is niet hetzelfde als door mannen opgelegde onderdanigheid, als ze van binnenuit komt is ze juist van grote schoonheid en kracht. Dat is precies wat Vermeer in Het Melkmeisje zag en laat zien. Zij is geen door mannen “onderdrukte vrouw”, she is the real genius. Alleen dit soort schoonheid kan de wereld redden, om met Dostojevski te spreken.
Het Katholieke Geloof
Henri Matisse, Chapelle du Rosaire, Vence, 1947-1951
Johannes Vermeer, Allegory of Faith, 1672, Metropolitan Museum of Art, New York
Zowel Matisse als Vermeer schilderden voornamelijk profane onderwerpen met mooie, jonge vrouwen in mooie kostuums en interieurs, beiden eindigen hun carrière met een religieus geïnspireerd onderwerp. Matisse in zijn glas-in-lood ramen in de Chapelle du Rosaire in Vence, Vermeer in zijn Allegorie van het Katholieke Geloof, nu in het Metropolitan Museum of Art in New York.
Ik moet hierbij een beetje denken aan het boek “Embarrassment of Riches” van de Britse historicus Simon Schama. Een knagend onbewust schuldgevoel en schaamte over de materiële rijkdom en de hedonistische levenswijze van de profane wereld. Een echo van “Wee gij rijken, want wat u vertroost, hebt ge reeds ontvangen”. Van Oscar Wilde is het bekende aforisme: “There are only two tragedies in life: one is nót getting what you want, the other is getting what you want”. De menselijke conditie in één zin.
De Gitaarspeelster
Henri Matisse, Femme en Jaune et Bleu à la Guitare, 1939, Art Institute of Chicago
Johannes Vermeer, The Guitar Player, 1672, Kenwood House, London
Matisse heeft meerdere schilderijen gemaakt van een jonge vrouw met een gitaar. Deze “Femme en Jaune et Bleu à la Guitare” uit 1939 komt wat mij betreft in sfeer en stemming het dichtst bij de Gitaarspeelster van Vermeer in Kenwood. Matisse kon als geen ander een gevoel, een sfeer, een stemming heel precies oproepen en weergeven, en stelde dat boven techniek en naturalistische, realistische weergave. Vermeer heeft het allebei, wat mij betreft. Zo’n schilderij van Matisse kan overkomen als een kindertekening: “Dat kan mijn kind van acht ook !”. Toch betwijfel ik of kinderen van acht werkelijk in staat zijn een Matisse te schilderen. Als dat zo was, dan zou Matisse al lang vergeten zijn.
Slapend Meisje
Henri Matisse, Portrait of Marguerite Sleeping, 1920, Private Collection
Johannes Vermeer, Girl Asleep at a Table, 1657, Metropolitan Museum of Art, New York
Het meisje in “Portrait of Marguerite Sleeping” van Matisse is in één woord “adorable“. Marguerite is de dochter van Matisse, en dat zie en voel je. Een eenvoudig schilderijtje, maar vol tederheid en liefde. Heel raak getroffen.
Vermeer’s Slapend Meisje”in New York heeft een meer sombere ondertoon, heeft een suspense waar Hitchcock zich niet voor zou schamen. Kwa sfeer eigenlijk atypisch voor Vermeer, maar haar gezicht heeft wel die kenmerkende serene, geïdealiseerde trekken. De Slaap voert je naar een andere wereld. Een gedroomde wereld.
De Muziekles
Henri Matisse, The Music Lesson, 1917, Barnes Foundation, Philadelphia
Johannes Vermeer, The Music Lesson, 1662-65, Royal Collection, Picture Gallery, Buckingham Palace, London
Net als Vermeer heeft Matisse veel schilderijen met Muziek als onderwerp. En zocht hij naar een “muzikale” manier van schilderen. Kleuren als muzieknoten. Muziekinstrumenten als de piano, de vleugel, de gitaar, de fluit en de viool komen allemaal langs in de wereld van Matisse. Matisse was zelf een verdienstelijk vioolspeler. Vermeer gaf vooral een Klavecimbel en Viola da Gamba weer. Als verwijzing naar een samenspel/duet tussen man en vrouw. Als solo-instrumenten koos hij voor de luit en een enkele keer voor de gitaar.
Gezicht op een ideale wereld volgens Matisse en Vermeer: Luxe, Calme et Volupté en het Gezicht op Delft
Henri Matisse, “Luxe, Calme et Volupté”, 1904, Musée d’Orsay, Paris
Johannes Vermeer, Gezicht op Delft, 1660-61, Mauritshuis, Den Haag
Luxe, Calme et Volupté. La Joie de Vivre.
Het paradijs van Matisse is als een toevluchtsoord en schoonheidsideaal voor de gewone burger. Misschien verhoudt Matisse zich wel tot Vermeer als Pop muziek tot Klassieke muziek. (Hoewel Matisse zeker niet tot de Amerikaanse Pop Art-kunststroming gerekend kan worden) Pop muziek heeft eenvoudige songs, die bij iedereen recht het hart in gaan en je blij en gelukkig kunnen maken. Heel toegankelijk. “Three chords and the truth”. Klassieke muziek zit veel sterker in elkaar in vorm en structuur, maar is vaak ook zwaar op de hand, ernstiger, ingewikkelder, ontoegankelijker, somberder vaak. Muziek waar je als luisteraar meer moeite voor moet doen.
Op het eerste gezicht roepen de schilderijen van Matisse een reactie op van “dat kan mijn kind van acht ook !”. Maar die schijn bedriegt. Een kind van acht schildert niet zo maar een Matisse. Er zit meer techniek, kunde en inzicht in een Matisse, dan je op het eerste gezicht zou zeggen.
TERUGKERENDE BEELDELEMENTEN BIJ VERMEER EN MATISSE
Vermeer en Matisse schilderen in hun huiselijke interieur taferelen steeds terugkerende beeldelementen, waarvan hier onder een aantal voorbeelden:
DECORATIEVE STOFFEN MET BLOEMMOTIEVEN EN ARABESKEN
Johannes Vermeer, Girl Asleep at a Table, 1657, Metropolitan Museum of Art, New York
Johannes Vermeer, The Art of Painting, 1666-68, Kunsthistorisches Museum, Wien
Johannes Vermeer, The Procuress, 1656, Staatliche Gemäldegalerie, Dresden
Henri Matisse, The Dessert, Harmony in Red ( The Red Room), 1908, Hermitage Museum, St. Petersburg
Henri Matisse, Still Life with Blue Tablecloth, 1909, Hermitage Museum, St. Petersburg
Henri Matisse, Still Life with Aubergines, 1911, Musée de Grenoble
Henri Matisse, Odalisque à la Culotte Rouge, 1921, Centre Pompidou, Paris
Henri Matisse, Odalisque à la Culotte Grise, 1927, Musée de l’Orangerie, Paris
Voorliefde voor rijk geornamenteerde, kleurige stoffen bij Vermeer en Matisse
Misschien wel de meest in het oog springende overeenkomst tussen Vermeer en Matisse is hun voorliefde voor kleurige, rijk geornamenteerde, decoratieve stoffen. Hoewel Matisse een moeizame relatie met zijn vader had, kreeg hij de liefde voor mooie stoffen en schilderen van huis uit mee. Zijn vader, zelf landbouwzaden-handelaar, kwam uit een familie van stoffenwevers, zijn moeder uit een familie van stoffenververs en zelf was ze porseleinschilder. Het was zijn moeder, die hem een schilderdoos gaf op z’n 21ste, waarover hij later zou zeggen: “Vanaf het moment waarop ik de doos met verfkleuren in mijn handen had, wist ik dat dit mijn leven was. Een soort van paradijs”. Zijn vrouw Amélie hield ook erg van kleurrijke stoffen met oriëntaalse patronen, een gedeelde liefde dus. Met oriëntaalse kunst kwam Matisse in aanraking door een tentoonstelling over Islamitische kunst in München, zijn reis naar Marokko en het Moorse Alhambra in Granada.
De vader van Vermeer was herbergier, kunsthandelaar en “Caffa-wever” van kleurige zijden tapijten en stoffen. Allemaal elementen die in de schilderijen van Vermeer terugkomen: het glas wijn, de “konstkamer”met schilderijen en landkaarten aan de muur, de mooie kleurrijke kostuums, tafelkleden, gordijnen en gobelins. Oosterse tapijten uit Turkije zijn terug te vinden in De Koppelaarster in Dresden en het Slapend Meisje in New York. Ook de hoofddoek van het Meisje met de Parel is duidelijk oosters. De Fransen gaven het schilderij lange tijd de titel “Jeune Fille au Turban”.
DE JONGE VROUW – DE ODALISQUE
André Derain, Madame Matisse en Kimono, 1905, Metropolitan Museum of Art, New York
In Collioure in Zuid-Frankrijk schilderde Matisse samen met zijn Fauvisten-schildervriend André Derain, die dit mooie portret schilderde van Madame Matisse in kimono, Amélie, de vrouw van Matisse. In de geest van het Japonisme, waardoor ook de Nederlandse schilder/fotograaf George Hendrik Breitner zich liet inspireren in zijn Meisjes in Kimono schilderijen met zijn model Geesje Kwak.
Henri Matisse, Odalisque à la Culotte Rouge, 1921, Centre Pompidou, Paris
Henri Matisse, Odalisque, 1920-21, Stedelijk Museum, Amsterdam
Henri Matisse, Odalisque à la Culotte Grise, 1927, Musée de l’Orangerie, Paris
Matisse Odalisques
Henri Matisse, Seated Odalisque, 1928, San Francisco Museum of Modern Art
Henri Matisse, Decorative Figure with Ornamental Background, 1926, Centre Pompidou, Paris
Matisse onderging de artistieke invloeden van het Japonisme en de erotische sensualiteit van de oriëntaalse wereld door zijn reis naar Marokko en Oriëntaalse filmsets in Nice.
Matisse is misschien wel het meest bekend om zijn kleurrijke, sensuele Odalisques. De modellen hiervoor vond hij niet tijdens zijn reis naar Marokko, daar was en is het poseren van vrouwen als model voor een kunstenaar “not done”. De modellen voor zijn Odalisques vond hij bij figuranten op een filmset in Nice. Juist in zijn Odalisque-schilderijen komt zijn voorliefde voor kleurrijke, decoratieve stoffen met rijke ornament patronen en arabesken, uitbundig naar voren. Zijn kunstenaars-ideaal van “Luxe, Calme et Volupté” zie je helemaal terug in zijn Odalisques.
Hij is zijn hele leven neergesabeld door critici, die zijn werk afdeden als kinderlijk, oppervlakkig escapisme, louter decoratief, onbeholpen, te eenzijdig vanuit een mannelijke blik. Toch behoort hij nu tot de meeste geliefde kunstenaars van de twintigste eeuw. Als je niet met je hart naar Matisse en Vermeer kijkt, zie je hun schoonheid niet. “C’est par l’amour que l’on répond à de telles oeuvres d’amour” (Marcel Brion). De kunst van Vermeer en Matisse gaat over de liefde. Zonder liefde spreken schilderijen niet, blijven ze stom.
HET OPEN RAAM
Johannes Vermeer, Officer and Laughing Girl, 1657, Frick Collection, New York
Henri Matisse, Open Window Collioure, 1905, National Gallery of Art, Washington D.C.
Het raam als bron van licht in hun interieursschilderijen, speelt zowel bij Vermeer als bij Matisse een grote rol. Het zijn de “ogen” van een interieur, “the crack in everything, that’s where the light gets in”, waar Leonard Cohen over zingt. Bij Vermeer is het raam soms half open, maar meestal gesloten. Bij Matisse staat het raam juist altijd wijd open, om het kleurrijke, stralende zuidelijke licht van Zuid-Frankrijk binnen te laten komen, waar Van Gogh zo van hield.
HET INTERIEUR
Henri Matisse, Woman Reading ( La Liseuse), 1895, Musée Matisse, Le Cateau-Cambrésis
Vilhelm Hammershoi, Interieur, Strandgade 30, 1908, Aarhus Kunstmuseum
Henri Matisse, The Red Studio, 1911, Museum of Modern Art, New York
Henri Matisse, The Dessert, Harmony in Red ( The Red Room), 1908, Hermitage Museum, St. Petersburg
Johannes Vermeer, The Music Lesson, 1662-65, Royal Collection, Picture Gallery, Buckingham Palace, London
Johannes Vermeer, Lady Standing at a Virginal, 1670-72, National Gallery, London
Johannes Vermeer, The Art of Painting, 1666-68, Kunsthistorisches Museum, Wien
Het donkere, vroege interieur schilderij La Liseuse uit 1895 van Matisse met zijn lezende vrouw Amélie in zwarte jurk doet nog denken aan een schilderij van de Deense schilder Vilhelm Hammershoi, de “Deense Vermeer”. Na ruim tien jaar schildert Matisse The Red Room en The Red Studio in een fel, vibrerend rood. Dit doet denken aan de explosie van kleur in de schilderijen van Van Gogh in zijn Zuid Franse periode in Arles na zijn vroegere, donkere en monochrome Brabantse periode. De ontdekking van de kleur en het zuidelijke licht. De ruimte van het interieur is “platgedrukt” in het platte vlak. Niet het ruimtelijk perspectief, maar de autonome, abstracte kleur rood eist hier de hoofdrol op.
Kleur is relatief. In een museumzaal met 17e eeuwse Hollandse genreschilders, springen de opvallend heldere kleuren van Vermeer meteen in het oog. Zou je de Vermeer-schilderijen echter tussen de Red Room en de Red Studio van Matisse hangen, dan ogen de kleuren van Vermeer juist weer heel ingetogen.
Wat in deze interieurs van Vermeer wel meteen opvalt is de bijna abstracte, heldere geometrische ordening en overtuigende ruimtelijke perspectiefwerking. Met name ook in de mate van abstrahering was Vermeer zijn tijd ver vooruit. De interieurs van Vermeer staan ook in deze tijd nog steeds aan de top van de schilderkunst door hun abstracte schoonheid van licht en kleur, waar ook Matisse op zijn eigen manier naar zocht.
STILLEVEN VOORWERPEN
Johannes Vermeer, The Music Lesson (detail), 1662-65, Royal Collection, Picture Gallery, Buckingham Palace, London
Johannes Vermeer, The Girl with a Wine Glass (A Lady and Two Gentlemen) (detail), 1659-60, Herzog Anton Ullrich Museum, Braunschweig
Henri Matisse, The Goldfish, 1912, Pushkin Museum, Moscow
Henri Matisse, Woman before a Fish Bowl, 1922, Art Institute, Chicago
Vermeer’s witte wijnkan en de kom met goudvissen van Matisse. Vermeer en Matisse hadden allebei een obsessie voor één stilleven-voorwerp: bij Vermeer is het de witte Delftse wijnkan, bij Matisse de kom met goudvissen, die steeds weer in hun werk terugkeren. Je voelt de obsederende schoonheid die deze stillevenvoorwerpen voor hen hadden als kunstenaar, maar waar die obsessie bij hen nou precies vandaan kwam, daar krijg je niet echt een vinger achter. Dat is het geheim van de dichter in de kunstenaar. Een gedicht moet je niet dood willen analyseren, maar gewoon ervaren. De bron van alle schoonheid blijft een mysterie. Dat is de charme van poëtisch realisme.
Het jonge meisje in het licht bij het raam dat naar een kom met goudvissen kijkt, zou overigens een mooi “Vermeer-onderwerp” kunnen zijn.
KLEUR
Johannes Vermeer, Mistress and Maid (detail), 1666, Frick Collection, New York
Henri Matisse, Chapelle du Rosaire, Vence,(detail glas-in-lood raam), 1947-1951
Het blauw-geel kleurenakkoord speelt bij Vermeer en Matisse als meesters van de kleur een grote rol. Het kleuren-akkoord blauw-geel vind je bij Vermeer in de Frick “Mistress and Maid” en Het Melkmeisje, bij Matisse in de glas-in-lood ramen van de Chapelle du Rosaire in Vence. Vermeer maakte overvloedig gebruik van het kostbare blauwe pigment Lapis Lazuli, Matisse was met zijn meester-glazeniers naarstig op zoek naar de juiste kleur blauw voor de glas-in-loodramen van de kapel in Vence.
Henri Matisse, Tekening en schilderij Blue Eyes van zijn model Lydia Délectorskaya, 1936, Baltimore Museum of Art.
De Russische Lydia Délectorskaya was de assistente, verzorgster en model van Matisse. Van deze spontane en trefzekere tekening maakte Matisse dit prachtige, dromerige schilderij van haar.
DE OUDE KUNSTENAAR DIE HET KIND IN ZICHZELF TERUGVINDT: DE KNIPSELS
Foto’s van Henri Matisse met schaar en papier bezig met zijn beroemde knipsels. Verzwakt door ziekte aan het eind van zijn leven was de oude Matisse niet meer in staat om te schilderen in zijn atelier. Juist toen kwam de ware kunstenaar in hem naar boven en stortte hij zich vanuit zijn bed of rolstoel op zijn knipsels met slechts een schaar en papier om mee te werken. Als een kind dat opnieuw spelen leert.
Kunstenaars kennen geen pensioen. Het gegeven van “de kunstenaar als oude man” kent vele iconische voorbeelden: de schilderijen van de oude, late Rembrandt behoren tot zijn mooiste, de wereldwijd uitverkochte concerten van de oude dichter/zanger Leonard Cohen omringd met mooie, jonge vrouwen, de Haarlemse schilder Kees Verweij maakte zijn mooiste schilderijen – de Atelierstukken – toen hij 85 was, en hier dus de oude Matisse in zijn rolstoel met zijn vrolijk stemmende knipsels. De “Homo Ludens” kent geen leeftijd. Is diep van binnen altijd kind gebleven.
Henri Matisse, Blue Nudes (Souvenir de Biskra), 1952, Musée National d’Art Moderne de Paris
Henri Matisse, Polynesia, The Sky, 1946, Musée d’Art Moderne, Troyes
Henri Matisse, The Parakeet and the Mermaid, 1952-53, Stedelijk Museum, Amsterdam
In de expositie The Oasis of Matisse in het Stedelijk Museum Amsterdam in 2015 was zijn knipsel-meesterwerk The Parakeet and the Mermaid te zien. Aan niets is te zien, dat dit het werk is van een oude man……
Henri Cartier-Bresson, Matisse in Vence, 1944, Magnum Photo
In zijn atelier in Nice in Zuid-Frankrijk hield Matisse veel vogelkooien en liet hij zijn vogels vrij rondvliegen. Deze meesterlijke foto is van de beroemde Franse fotograaf Henri Cartier-Bresson. De wereld van Matisse in één beeld gevangen.
Op YouTube is deze mooie video te zien over een sleutelwerk van Matisse: “Matisse, The Red Studio” in het MOMA in New York:
Op YouTube is deze video te zien van Kate Bush, “The Man with the Child in his Eyes”:
