Maandelijks archief: november 2016

Henk Helmantel en Ruud van Empel – Traditie en Innovatie

“Without tradition
art is a flock of sheep
without a shepherd.
Without innovation,
it is a corpse”
Winston Churchill

Wat hebben de Groningse stilleven-kunstschilder Henk Helmantel
en de fotocollage-kunstenaar Ruud van Empel gemeen met de legacy
van Vermeer ? Hoewel zeer verschillend spreekt het werk van beiden
me heel erg aan.


Henk Helmantel schildert stillevens en kerkinterieurs in de
Zeventiende eeuwse traditie van Heda, Claesz en Saenredam.
Zijn onderwerp-keuze is traditioneel en weinig origineel,
maar de kwaliteit van zijn composities en ambachtelijke uitvoering
zijn van een uitzonderlijk hoog niveau. Hij schildert net als
Vermeer een onderwerp in natuurlijk daglicht bij een raam.

Hij houdt overduidelijk van Vermeer-licht. Je herkent een
Helmantel onmiddellijk tussen de vele andere stillevenschilders.
Wat mij aanspreekt in Helmantel is zijn “Vermeer-licht” en
de hoge kwaliteit van zijn schilderkunstige uitvoering en
evenwichtige composities.

“Tradition is a challenge
to innovation”
Alvaro Siza

Ruud van Empel leerde ik kennen bij zijn solo-expositie in 2007
en bij de Photography Extended tentoonstellingen in Museum
Het Valkhof in Nijmegen. Wat mij in zijn fotowerken aanspreekt is
hoe hij met digitale fotografie en photoshop-beeldbewerking een
soort toverbeelden in elkaar zet, die het midden houden tussen
geënsceneerde fotografie en “photoshop-schilderkunst”. Inmiddels
is heeft hij een grote internationale reputatie opgebouwd, en wordt
zijn werk verzameld door beroemdheden als Elton John.

Van alle moderne kunst-tentoonstellingen, die ik in 10 jaar als
fotograaf bij Museum Het Valkhof heb meegemaakt, herkende ik in het
werk van Ruud van Empel meteen iets, wat mij als fotograaf en
liefhebber van fotografie en schilderkunst direct overtuigde.
Wat mij in het werk van Ruud van Empel aanspreekt is dat hij een
geheel eigen wereld creëert, hoe knap zijn beelden in elkaar gezet
zijn en hij wat mij betreft een representant is van een nieuwe,
eigentijdse kunstvorm: de digitale fotomontage. Met een hoge
kwaliteit van uitvoering, die fotografie en photoshop tot kunst
maakt.

Ik durf de stelling wel aan, dat als Johannes Vermeer in deze tijd
zou hebben geleefd, dat hij ook geobsedeerd zou zijn door de moge-
lijkheden van de digitale fotografie en photoshop: “schilderen met
fotografische beelden”.

Op Youtube staan een paar mooie filmpjes over Ruud van Empel
en zijn fotokunstwerken:

Vermeer – “Polaroid Girl”

“What kind of man was Vermeer ?
was he of a naïvety beyond belief,
all eye and nothing else,
a deaf-mute painter perhaps
……a walking retina
drilled like a machine ?“
Lawrence Gowing

Twee Vermeers zijn geschilderd op een klein formaat
paneeltje en zouden directe transcripties kunnen zijn
van een Camera Obscura beeld: Het Meisje met de
Rode Hoed en Meisje met Fluit

Ze doen me een beetje denken aan “Polaroid Girls”.
Polaroid-foto’s uit de jaren ’70 hebben een geheel eigen
sfeer. Ze zijn vaak wat onscherp, vaag, met kleurzweem,
met vignettering, lichtoverstraling, verkleuring, etc.
Technische fouten waar de gewone vakfotograaf van gruwt,
maar die voor een kunstenaar-fotograaf juist de sfeer
kunnen versterken die hem voor ogen staat.

Polaroid magic.

Persoonlijk heb ik een voorliefde voor alle vormen van vroege
of “primitieve” fotografie-technieken: de Camera Obscura,
de Daguerrotypie, Wet-Collodion-fotografie, en in de jaren ‘60
de Polaroid. In het digitale tijdperk de eerste webcams,
mobieltjes, smartphones, Instagrams. Ze hebben net als de
schilderijen van Vermeer ieder een geheel eigen sfeer.
Technische onvolkomenheden en onscherpte versterken soms juist
de sfeer en suggestie. Stimuleren de verbeelding.

Vage, onscherpe foto’s kunnen juist een grote zeggenskracht
hebben. Het is een wijdverbreid misverstand dat een goede foto
altijd scherp zou moeten zijn. Bv. deze selfie van actrice
Scarlett Johansson.

In het kader van “How to create a Polaroid-effect in Photoshop”
heb ik spelend met eigen fotoshoot-materiaal mijn eigen
“polaroids” gecreëerd van “Polaroid-girls” kunsthistorica Merel
van den Nieuwenhof en beeldend kunstenaar Berit Bak.

Het fenomeen van Vermeer’s schilderijen-oeuvre zou je ook kunnen
beschouwen als een “lost camera plot”; alsof er ergens een
zeventiende eeuwse verzameling van “Polaroid-foto’s” gevonden
is, van onbekende herkomst: wie is die vrouw op al die foto’s ?
Wat gebeurt er eigenlijk precies ? Die subtiele raadselachtigheid
die Vermeer en polaroids gemeen kunnen hebben, zoals in deze
van het web geplukte surrealistische polaroids, die een subtiele
spanning en sfeer oproepen tussen droom en werkelijkheid.

Polaroid- collage

Twee moderne kunstenaars – inmiddels éminence grise – hebben
in hun werk veel gebruik gemaakt van de Polaroid-fotografie:
David Hockney in zijn Polaroid-Collage: “Pearlblossom Highway”
en Chuck Close in zijn Polaroid-zelfportret.

Op YouTube staat een interessante video van David Hockney over
zijn beroemde foto collage “Pearblossom Highway”

Vermeer-film – “Het Betoverde Oog”

In 2010 heeft fotograaf Thijn van de Ven in samenwerking
met filmmaakster Els Dinnissen een korte film gemaakt over
De Muziekles van Vermeer. De reconstructie/enscenering
en filmopnamen vonden plaats in het Museum Elisabeth
Weeshuis in Culemborg.

Deze film – “Het Betoverde Oog” – is nu (in lage resolutie)
te zien op YouTube:

Geometrie in Vermeer – De “Dambord”-Tegelvloeren

“There is Geometry in the
humming of the strings,
there is Music in the
spacing of the Spheres”
Pythagoras

Deze reconstructie van de Muziekles van Vermeer door fotograaf Thijn van
de Ven laat zien hoe Vermeer zwart-witte dambord tegelvloeren gebruikt om
meer dieptewerking te krijgen in zijn interieurschilderijen met behulp van
perspectief.

Samen met de rechte lijnen van raamkozijnen, glas in loodstrips, schilderij-
lijsten, landkaart-stokken vormen de geblokte tegelvloeren een grid, een
raster van rechte lijnen, dat stevigheid geeft aan de compositie.

De tegelvloer werkt ook als een schaakbord, waarop de meubels en
figuren als zetstukken heel precies in de ruimte gepositioneerd zijn.
Geometrie geeft een compositie stevigheid en structuur, iets wat
Cézanne te veel miste in de schilderijen van de Impressionisten.

Het lijkt er op dat Vermeer zijn dambord-tegelvloeren en perspectief-
constructie heeft overgenomen van Pieter de Hoogh. De Hoogh
verkende als eerste de volle mogelijkheden van een dambord-tegelvloer
om de illusie van ruimte en dieptewerking in een interieurschilderij
optimaal tot zijn recht te laten komen.

De Muziekles en Het Concert lijken twee pendanten te vormen.
Het zijn ook de twee Vermeers, waarin de dambord-tegelvloer
de meest prominente rol krijgt en het meest naar voren komt.

Ook in deze opname van de Japanse fotograaf Hiroshi Sugimoto van
een reconstructie van de Muziekles van Vermeer speelt de
zwart-wit tegelvloer een hoofdrol.

In de Schilderconst en de Briefschrijvende Dame met Dienstbode uit Dublin
zorgt een tegelvloer voor de dieptewerking, waarin meubels en figuren als
zetstukken op een schaakbord staan. Overigens zijn dit ook de schilderijen
waarvan Vermeer tot aan zijn dood nooit afstand heeft willen doen. Hij
beschouwde ze allebei als zijn beste en meest dierbare werken.

Dit Gezicht op Delft van Daniel Vosmaer uit 1663 is gezien vanuit een
fantasie-loggia met een zwart-wit dambord tegelvloer.

Hans Vredeman de Vries is vooral bekend van zijn boek over het Perspectief.
De perspectief-tekeningen in zijn boek bevatten de meest ingewikkelde
perspectivische constructies. Het perspectief dat Vermeer gebruikt is
relatief eenvoudig en gaat uit van een enkelvoudige kubus, met horizonlijn en
centraal verdwijnpunt. Voor het construeren van het patroon van de tegelvloer
gebruikte hij twee zijwaartse vluchtpunten, een techniek die hij gaandeweg
steeds beter onder de knie kreeg.

In de stad van Vermeer, Delft, is in het monumentale stadhuis aan de Grote
Markt een mooie marmeren zwart-wit dambordtegelvloer te zien in de entreehal
van het stadhuis.

In het Vermeer Centrum aan de Voldersgracht in Delft, op de plek van het
voormalige Sint Lucas-gilde, waarvan Vermeer een paar keer hoofdman was,
is met moderne materialen een real life-reconstructie gemaakt van het
interieur van de Briefschrijvende Dame met Dienstbode uit Dublin. Vanuit
een vast, metalen oogpunt en kader kunnen bezoekers zelf een foto maken
van zichzelf in deze Vermeer-setting, zoals deze studentes uit Argentinië.

Het Grand Trianon van het Château de Versailles heeft een
schitterende loggia met een zwart-wit tegelvloer die voor
een spectaculaire dieptewerking zorgt.

In zijn kleine, vaste fotostudio in Bamako maakte de Malinese portret-
fotograaf Seydou Keita veel gebruik van doeken en kleding met
opvallende, decoratieve prints. Waaronder het zwart-witte checkerboard-
patroon.

De Bossche kunstenaar JCJ Vanderheijden heeft verschillende schilderijen
gemaakt met vrije, abstracte variaties op het zwart-witte dambord-patroon,
waarin hij later ook in kleur is gaan werken.

Checkerboard-prints in de mode. Geometrie met rechthoeken
en rechte lijnen in de print van de stof als mannelijk principe tegenover
de ronde, speelse lijnen van het model als vrouwelijk principe. Vermeer
bereikt wat mij betreft een krachtig, delicaat en volmaakt evenwicht tussen
een mannelijke en vrouwelijke vormentaal in zijn kunst.

Opbouw van tegelvloer-platen in Spinzaal van Elisabeth Weeshuis-Museum
in Culemborg in het kader van de installatie van De Muziekles van Vermeer
door Thijn van de Ven in 2010.

Opbouw van tegelvloer-platen in theaterstudio in Klokgebouw van Strijp-S
in Eindhoven in 2012 (Thijn van de Ven)

Deze opnamen zijn gemaakt in de studio van Strijp-S in Eindhoven.
Met wat spielereien met de zwarte-witte tegelvloer, een spiegel en een replica
van een witte wijnkan, die een paar keer voorkomt in Vermeer’s schilderijen.

Op YouTube is dit nieuwsitem van TV Gelderland te zien over mijn installatie
van de Muziekles van Vermeer in het Museum Elisabeth Weeshuis in
Culemborg in 2010:

Ook op YouTube is deze video te zien van de VJ-Show van Martijn Grootendorst
in mijn installatie van de Muziekles van Vermeer in het Museum Elisabeth
Weeshuis in Culemborg in 2010:

“Een Echte Vermeer” van Han van Meegeren

Gezien op donderdag 3 november 2016 in VillaLUX, Nijmegen: film
“Een Echte Vermeer” over meestervervalser Van Meegeren en
expositie “De Valse Vermeers van Van Meegeren” in Museum
Boijmans van Beuningen, Rotterdam op zaterdag 26 juni 2010.

“And the princess
and the prince discuss
What is real and what is not
It doesn’t matter
Inside the Gates of Eden”
Bob Dylan


In de film Een Echte Vermeer staat de kunstschilder en meester-
vervalser Han van Meegeren centraal, berucht vanwege zijn Vermeer-
vervalsingen ten tijde van de WO II. In de film is het verhaal van
Van Meegeren gedramatiseerd en wordt hij verliefd op de vrouw van
kunstcriticus Abraham Bredius. De hoofdrollen in de film worden
gespeeld door Jeroen Spitzenberger en Porgy Franssen.

Zijn absolute meestervervalsing van Vermeer is het schilderij “De
Emmaüsgangers”, dat nog altijd in Museum Boijmans-van Beuningen in
Rotterdam te zien is. Vermeer is de heilige graal onder alle meester-
vervalsers.

In een artikel “A New Vermeer” maakte kunstkenner Abraham Bredius
in 1937 de ontdekking van “een nieuwe Vermeer” bekend. Met de kennis
van nu de absolute nachtmerrie voor iedere kunstexpert met een
grote, wereldwijde reputatie.

In de Boijmans-tentoonstelling van 2010 waren de Vermeer-
vervalsingen van Van Meegeren in te delen in twee groepen:
de “Navolgingen” en de “Nazi-Vermeers”.

Van Meegeren’s “Navolgingen” zijn helemaal niet zo slecht zoals
de “Briefschrijvende Dame in Blauw” en de “Luitspeelster”.
Daarin zie ik wel degelijk een oprecht streven om als
Vermeer-navolger in de “Vermeer-Zone” te komen.

Deze schilderijen, met name De Briefschrijvende Dame in Blauw
vind ik zijn beste Vermeer-navolging, al mist het die zachte
contouren en subtiele tonen van Vermeer en diens delicate
weergave van het licht.

De “Nazi-Vermeers” als “Christus en de Overspelige Vrouw” en
“Isaac Zegent Jacob” zijn echt afschuwelijk lelijk. De
“Emmaüsdangers” zit daar een beetje tussenin. Daar ergens heeft
Van Meegeren “de verkeerde afslag” genomen, die tot zijn
ondergang als kunstenaar en als mens zou leiden.

De zaak van de Vermeer-vervalsingen van Van Meegeren heeft
reputaties van grote kunstkenners als Hofstede de Groot en
Abraham Bredius te gronde gericht. En ook de benadering van
het schilderijen-onderzoek door latere generaties kunsthistorici
bepaald: “Eerst de Chemie, dan het Oog”. Uit angst voor
reputatieschade.
Schilderijen worden eerst grondig bekeken door restauratoren
en natuurwetenschappelijk technisch onderzoek. Een gortdroge
en feitelijke benadering, waar je als kunstliefhebber óók niet
blij van wordt. De mooiste teksten over Vermeer komen wat mij
betreft vandaag de dag dan ook niet uit de pen van onderzoekers
en kunsthistorici, maar van kunstenaars, fotografen, schrijvers
en dichters, zoals in de documentaire “Views on Vermeer” uit
2010.

De ironie van de vervalsing van de Emmaüsgangers is dat het
schilderij het moment uitbeeldt, waarop de ogen van de tafel-
gasten geopend worden en ze de échte Christus herkennen.
Bredius sprak ook over deze vervalsing dat het “onmiskenbaar
de Glans van het Echte uitstraalt, die door iedereen meteen
herkend wordt”. Het zegt ook iets over hoe diep de rancune,
haat en cynisme bij Van Meegeren gezeten moet hebben om juist
dit onderwerp te kiezen voor zijn meestervervalsing. Het is
bijna een “Pact met de Duivel”, een “God is dood”-verklaring.
Voor mij toont het ook aan dat je vanuit rancune en haat nooit
in de “Vermeer-Zone” van schoonheid en sereniteit kunt komen.

Lef kan hem niet ontzegd worden: om zijn Vermeervervalsingen
voor grof geld te verkopen aan Nazi-kopstuk Göring was
natuurlijk wel een levensgevaarlijk hoog spel. En het publiek
smult altijd wel van handige lefgozers, die voor veel geld
knollen voor citroenen weten te verkopen aan mensen met veel
hebzucht, geld en macht.

De Mozart-film Amadeus uit 1984 dankt haar succes mede aan
het briljante scenario, waarin het genie Mozart wordt gezien
door de ogen van zijn grootste rivaal Antonio Salieri. Vanuit
het perspectief van Salieri wordt het geniale in de muziek van
Mozart voelbaar voor de kijker/toehoorder.
Dezelfde insteek mis ik in de film Een Echte Vermeer, op één
moment na: Van Meegeren laat in zijn schilderklas aan de mooie
mevrouw Bredius een repro zien van het Meisje met de Rode Hoed
van Vermeer en wordt op slag verliefd op haar, uitgebeeld door
prachtige “Vermeeriaanse” mega-close ups van haar rode lippen,
haar open, glanzende ogen en haar prachtige hoed in mooi licht
en delicate contouren.
Daar komt de film wat mij betreft even in de “Vermeer-Zone”.
Voor mij de mooiste scene van de hele film, omdat daar even
“Vermeer” voelbaar is. Wat mij betreft moet de ultieme Vermeer-
film nog gemaakt worden.

In “Amadeus” hoor je als kijker de muziek van Mozart uitgevoerd
door top-musici, wat de werking van de film zelf nog meer tot
een meeslepende ervaring maakt. “Amadeus” is de ultieme Mozart-
film.
In “Een Echte Vermeer” zie je voornamelijk zeer middelmatig
uitgevoerde kopieën van Vermeer-schilderijen, die voor mij
te veel afbreuk doen aan de kwaliteit van Vermeer’s
schilderkunst. Zelfs de Van Meegeren-vervalsingen zijn
zeer matig nageschilderd.

Ik hoor bij Van Meegeren bijna de slotwoorden van Salieri in
de film Amadeus: “I speak for all the mediocrities in the world,
I absolve you all”. Of de klacht van Salieri tegenover God: “Why?
If He didn’t want me to praise him with music, why implant the
desire? Like a lust in my body! And then deny me the talent?”
Van Meegeren kon zijn eigen middelmatigheid en gebrek aan
erkenning van zijn eigen originele werk als kunstenaar niet meer
verdragen, en wilde wraak nemen op zijn critici met het vervalsen
van een van de grootste meesters ooit: Vermeer.

Overigens komt men in deze postmoderne tijd ook weer heel erg
terug van het heiligverklaarde dogma van “originaliteit en
authenticiteit” in de kunst. In heel veel hedendaagse kunst zijn
directe beeldcitaten te vinden van werken van de grote meesters,
waaronder Vermeer, en is dat ook volledig geaccepteerd. Maar een
hommage is dan ook iets heel anders als een vervalsing omwille
van geldelijk gewin.


Bekijk op YouTube de trailer van de film “Een Echte Vermeer”:

In dit YouTube filmpje een lezing van kunsthistoricus Henk van Os
over de vervalsingen van Van Meegeren:

Deze beroemde scene uit de film “Amadeus” laat zien hoe juist
Salieri, de rivaal, met precies de juiste woorden de kijker in de
“Mozart-Zone” brengt bij het horen van Mozart’s Serenade for Winds,
een kippenvelmoment:

Dit is de manier, waarop een film de kijker in de Vermeer-Zone zou
kunnen brengen. Helaas, deze film bestaat nog niet. Ook “Een Echte
Vermeer” brengt je niet echt via Van Meegeren in de Vermeer-Zone.
De scene met Het Meisje met de Rode Hoed komt het meest in de buurt
van wat ik bedoel. (Helaas staat deze scene niet op YouTube)