Maandelijks archief: november 2020

De “Vermeer-zaal” in het Mauritshuis in Den Haag – Een Schatkamer

Als Vermeer-liefhebber is het Mauritshuis in Den Haag voor mij het mooiste
museum ter wereld; in het bijzonder de Vermeerzaal, waarin het Meisje met
de Parel en Het Gezicht op Delft te bewonderen zijn. Vermeer is de beste
ambassadeur in het buitenland, die Nederland zich wensen kan. De Hollandse
schilderkunst behoort met meesters als Vermeer, Rembrandt, Van Gogh en
Mondriaan tot de absolute wereldtop. Als er iets is, waarop wij Nederlan-
ders trots op kunnen zijn, zijn het onze schilders.

“Depuis que j’ai vu
au musée de La Haye
la Vue de Delft de Vermeer,
j’ai su que j’avais vu
le plus beau tableau du monde”
Marcel Proust

Het Haagse Mauritshuis ligt als een juwelendoos in de gouden gloed van de
avondzon aan het spiegelende water van de Hofvijver, met vlak daarnaast
het Torentje, met de werkkamer van de minister-president van Nederland.
Wat mij betreft is het Mauritshuis het ultieme Vermeermuseum. Nergens ko-
men de schilderijen van Vermeer mooier tot hun recht dan hier. Voor iede-
re Vermeerliefhebber is de grote Vermeertentoonstelling in 1996 in het
Mauritshuis met maar liefst 23 Vermeer-schilderijen, ruim tweederde van
zijn hele oeuvre, een absoluut hoogtepunt, een “once in a lifetime”-er-
varing.

De grote trekpleister in het Mauritshuis is natuurlijk Vermeer’s Meisje
met de Parel uit 1665. Ze is bijna het logo van het museum geworden, een
universeel icoon. De roman “Girl With a Pearl Earring” van de Brits/Ameri-
kaanse schrijfster Tracy Chevalier en de gelijknamige film uit 2003 met
Scarlett Johansson hebben de wereldwijde iconische status van dit schil-
derij alleen nog maar vergroot. Wat Leonardo’s Mona Lisa is voor het
Louvre in Parijs, is het Meisje met de Parel van Vermeer voor het Mau-
ritshuis in Den Haag.

Boven de deur, waardoor de bezoeker de Vermeerzaal betreedt, hangt het
schilderij Trompe l’oeil met Venusbuste uit 1665 van Caesar van Everdin-
gen. Vermeer had in zijn eigen kunstverzameling een (overigens niet be-
waard gebleven) Cupido-schilderij van Caesar van Everdingen, een liefdes-
god, die hij in enkele van zijn interieurschilderijen afgebeeld heeft.

Vermeer’s Meisje met de Parel wordt in de Vermeerzaal geflankeerd door
twee fraaie schilderijen van Gerard Ter Borch: Een moeder die het haar
van haar kind kamt, ook wel bekend als ‘De luizenjacht’, uit 1652–53 en
De Briefschrijfster uit 1655. Net als Vermeer weet Ter Borch in deze
schilderijen heel goed de verstilde concentratie en zelfvergeten toewij-
ding van deze vrouwen te vangen.

Als vage tijdelijke schimmen bewegen bezoekers zich in de bovenstaande
video-still in de Vermeerzaal temidden van de schoonheid van tijdloze
meesterwerken van de Hollandse schilderkunst, van meesters als Vermeer,
Ter Borch, Van Mieris, Metsu, Saenredam, De Witte en Van Everdingen.
Precies tegenover elkaar in de midden-zichtlijn van de zaal hangen Ver-
meer’s Meisje met de Parel en het Gezicht op Delft.

Aan de lange zijde van de Vermeer-zaal hangen vijf werken van Vermeer’s
tijdgenoten, waaronder drie schilderijen van de Leidse fijnschilder Frans
van Mieris: de Bordeelscene uit 1658-59, het Oestermaal uit 1661 en Hond-
jes Plagen uit 1660. De rode met wit bont afgezette jakjes zien we ook
terug in schilderijen van Vermeer, in het gele jakje met hermelijnbont,
zo typisch voor Vermeer.

Tussen de drie werken van Van Mieris hangen “De Onwelkome Boodschap” uit
1653 van Gerard Ter Borch en “Een Jonge Vrouw die Muziek schrijft” uit
1664 van Gabriel Metsu. Ter Borch is een fenomenaal figuur-schilder, maar
voor mij is het Metsu die in zijn beste werk het dichtst bij Vermeer komt.
Van Mieris is een echte fijnschilder, in de Leidse fijnschildertraditie
van Gerard Dou, waarbij de minitieuze weergave van elk detail voorop
staat. Vermeer heeft het vermogen om de dingen juist “groot te zien” en
streeft vooral een overtuigende impressionistische lichtweergave na. Zijn
lichtende, kleurrijke doeken overstralen de wat donkere schilderijen van
zijn tijdgenoten.

Boven de deur, waardoor de bezoeker de Vermeerzaal verlaat, hangt een
kerkinterieur-schilderij: Interieur van een Gefantaseerde Katholieke Kerk
uit 1668 van Emanuel de Witte, een Delftse stads- en tijdgenoot van
Vermeer.

Het licht in Vermeer’s Gezicht op Delft is zo overtuigend en levensecht,
dat het lijkt alsof je door een openstaand raam in de zaal naar buiten
kijkt. Het is als het leven zelf: licht, kleurrijk en doorzichtig.
Een meeslepend meesterwerk, alleen al vanwege die prachtige Hollandse
wolkenlucht.

Vermeer’s Gezicht op Delft uit 1660 wordt geflankeerd door twee schilde-
rijen van de Haarlemse “kerkenschilder” Pieter Jansz. Saenredam: De Maria-
plaats met de Mariakerk in Utrecht uit 1659 en Interieur van de Cunera-
kerk in Rhenen uit 1655. Saenredam’s kleurgebruik is ingetogen, maar
zijn werk is licht van toon, net als bij Vermeer. Die tere tonaliteit
laat zijn voorstellingen als het ware in de ruimte zweven, bijna onstof-
felijk, losgezongen van de wetten van de zwaartekracht.

Tussen de twee grote ramen van de Vermeer-zaal hangt de derde Vermeer:
“Diana en haar Gezellinnen”, ook wel Diana en haar Nimfen genoemd, een
“atypische” vroege Vermeer uit 1653-54.
Vermeer lijkt zich in dit schilderij vooral door Italiaans/Venetiaanse
voorbeelden te hebben laten inspireren. Vermeer onderscheidt zich van de
donkere en in gedempte kleuren geschilderde werken van zijn Hollandse
tijdgenoten door zijn heldere licht en sprekende kleuren. Vermeer bracht
Italiaans licht en kleur in de Hollandse schilderkunst. In de Vermeerzaal
is goed te zien hoe Vermeers doeken tussen zijn tijdgenoten meteen in
het oog springen, naar voren komen en er bovenuit stralen als kleurrijke
lichtbeelden. Als een soort “Italië in Holland”.

Catherine Middleton, de Duchess of Cambridge en echtgenote van prins Wil-
liam, de troonopvolger van het Engelse koningshuis, voor Vermeer’s Meisje
met de Parel in de Vermeerzaal van het Mauritshuis. Aristocratische al-
lure in een aristocratische omgeving. Vermeer’s werk straalt een unieke,
eigen, natuurlijke vorm van innerlijke aristocratie uit. Om de prachtige
woorden van Earl Charles Spencer te parafraseren in zijn beroemde toe-
spraak waarin hij zijn in 1997 op tragische wijze om het leven gekomen
zus Lady Diana herdacht: “Vermeer was someone with a natural nobility,
who was classless and proved that he needed no royal title to continue
to generate his particular brand of magic”.

Terwijl de Corona-pandemie de wereld teistert, zijn het onzekere en moei-
lijke tijden. Het Mauritshuis biedt nu de mogelijkheid om gedurende
tien minuten “Alleen met Vermeer” te zijn. Alsof je in je eentje in een
“Vermeer-bioscoop” zit. Licht, liefde en stilte in een tijd van toene-
mende dreiging, chaos en verwarring. In tijden van duisternis is er het
licht van Vermeer om hoop, troost en inspiratie uit te putten. Het ge-
voel mee te geven van “Alles komt goed”.

Op YouTube is deze video te zien: Vermeer – Gezicht op Delft – Een
introductie:

Op YouTube mag de Haagse zanger Harrie Jekkers in het Mauritshuis een
schilderij uitkiezen om er zelf een lied over te maken. “Godskolere,
wat is dat mooi !” in zijn kenmerkende Haagse tongval is zijn reactie
bij het zien van het Gezicht op Delft:

Ook op YouTube deze video met een andere benadering, die van Marcel
Proust, de beroemde Franse romanschrijver:

Het Perspectief bij Vermeer en Saenredam – Doorzicht en Inkijk in een Sacrale Ruimte

De Haarlemse schilder van kerkinterieurs Pieter Saenredam (1597-1665) had
een buitengewone belangstelling voor de weergave van het perspectief. Ook
bij Vermeer zien we het belang van het perspectief om de ruimte-illusie
van zijn interieurscènes overtuigend weer te geven, met name in zijn te-
gelvloeren en de loodstrips in zijn glas-in-lood ramen. Het perspectief
voert de beschouwer, door het schilderij heen, binnen in een andere,
sacrale ruimte.

“The distance of perspective
has the same effect
on the mind
as on the eye”
Samuel Johnson

In de kerkinterieurs van Pieter Jansz. Saenredam uit Haarlem (1597-1665)
speelt het perspectief een grote rol. Zoals in bovenstaand schilderij van
het kerkinterieur van de Sint Bavo in Haarlem in het Philadelphia Museum
of Art. Door de lage horizonlijn ontstaat hier een monumentale, opwaartse
ruimtewerking.
Pieter Saenredam werd geboren in Assendelft in 1597. Hij was de zoon van
Jan Saenredam, die als cartograaf en graveur de kost verdiende. In 1608,
op elfjarige leeftijd, net nadat zijn vader was gestorven, verhuisde hij
met zijn familie naar Haarlem, waar hij de rest van zijn leven bleef wo-
nen en werken. Saenredam specialiseerde zich daar in het schilderen en
tekenen van kerkinterieurs.

“De Muziekles” van Vermeer in de Royal Collection in Londen oogt als een
perspectief-kijkdoos met de orthogonalen/perspectieflijnen die samenkomen
in het centrale verdwijnpunt op de horizonlijn. Dit bevindt zich op de el-
leboog van de linkermouw van het jakje van de dame aan het klavecimbel.
Met name het lege linkerdeel van de tegelvloer zorgt voor een sterke diep-
tewerking en ruimte-illusie.

Een Haagse aristocraat Pieter Teding van Berkhout noemt in zijn verslag
over zijn bezoek aan het atelier van Vermeer op 21 juni 1669 met name Ver-
meer’s gebruik van het perspectief:
“Je fus voijr un celebre peijntre nommé Vermer qui me monstra quelques
échantillons de son art dont la partie la plus extraordinaijre et la plus
curieuse consiste dans la perspective”

Hoewel Vermeer nooit een kerkinterieur heeft geschilderd, ervaren veel
mensen in zijn verstilde interieurs het gevoel zich in een mysterieuze,
sacrale ruimte te bevinden. De illusie zich in een dimensie te wanen waar-
in de tijd tot stilstand gekomen is en alles alleen nog maar licht is.
Bij het creëren van die wonderlijke illusie, door een schilderij in een
andere ruimte getransporteerd te zijn, speelt het perspectief een cruci-
ale rol.

Filmstills van een digitale reconstructie/computersimulatie van De Muziek-
les van Vermeer in de documentaire Vermeer – The Master of Light uit 2001.

Binnen zijn oeuvre is De Muziekles van Johannes Vermeer in de Royal Col-
lection in Londen een werk, waarin het perspectief een overheersende rol
speelt. Dit schilderij staat om die reden ook in het middelpunt van veel
reconstructie-projecten over de werkwijze van Vermeer, zoals in het boek
“Vermeer’s Camera” van Philip Steadman en de film “Tim’s Vermeer” van
Tim Jenison.

Het perspectief in De Muziekles is geconstrueerd volgens het centraalper-
spectief met een centraal verdwijnpunt op de horizonlijn en twee zijwaart-
se verdwijnpunten op de horizonlijn om de tegelvloer te construeren.
In 1930 publiceerde de Utrechtse kunsthistoricus en tekenaar P.T.A. Swil-
lens “Een perspectivische studie over de schilderijen van Johannes Vermeer
van Delft” en tevens “Pieter Janszoon Saenredam. Schilder van Haarlem
1597-1665”, beiden als meesters van het perspectief. Swillens was de eer-
ste die een uitgebreide studie wijdde aan het perspectief in Vermeer’s
schilderijen. Later zou de Britse professor architectuur Philip Steadman
Vermeer’s gebruik van perspectief verbinden met diens gebruik van de ca-
mera obscura in zijn studie “Vermeer’s Camera – Uncovering the Truth be-
hind the Masterpieces” uit 2001.

In De Muziekles van Vermeer is een spijkergaatje te zien in de linkermouw
van het geel-zwarte jakje van de dame aan het klavecimbel, precies op de
plaats van het centrale verdwijnpunt op de horizonlijn. Door een dunne
krijt-draad aan dit spijkertje steeds strak te trekken kon Vermeer de
kaarsrechte lijnen van het perspectief vastleggen. Een techniek, die al
werd toegepast door de Oude Egyptenaren bij muurschilderingen in de tom-
bes van de farao’s, om rechte lijnen te verkrijgen.

Het Laboratorium van de Alchemist, Hans Vredeman de Vries , een gravure
uit 1595 (boven).
In 1604 en 1605 verschenen twee delen van het magnum opus “Perspective”
van Hans Vredeman de Vries (1527-1606), met vele voorbeelden van archi-
tectuur-tekeningen volgens de wetten van het perspectief.
Perspectief, schrijft Vredeman de Vries in de voorrede, is een
“inschynende oft deursiende ghesichte der oogen, op papier, doeck, pen-
neel, oft mueren, int schilderen met coleuren oft andersins bethoont”.
Het basisprincipe van perspectief is volgens hem het bestaan van verdwijn-
punten waar alle lijnen samenkomen. Deze verdwijnpunten liggen op de hori-
zon, de denkbeeldige lijn die je ziet als je recht vooruit kijkt. Het
voornaamste verdwijnpunt, het oogpunt, ligt niet noodzakelijk in het mid-
den, maar is afhankelijk van de positie van de kijker.

Interieur van het Koor van de St. Bavo in Haarlem, 1660, Pieter Saenredam,
Worcester Art Museum. Ook hier is weer sprake van een lage horizonlijn,
wat het perspectief in de voorstelling een opwaartse werking geeft.

Schip en Koor van de Catherijnekerk in Utrecht, 1655-60, Pieter Saenredam,
Upton House, Warwickshire, een fraai landhuis/museum in Engeland

Saenredam geldt als een van de eerste schilders, die zich toelegde op het
maken van nauwkeurige architectuur voorstudies, alvorens hij aan het ech-
te werk begon. Op basis van perspectiefschetsen, bouwtekeningen en nauw-
keurige metingen op locatie bij het maken van een plattegrond, kwamen de
composities voor zijn schilderijen tot stand. Dat deed hij niet op loca-
tie maar in zijn atelier. Handig gebruik makend van de regels van het
lineair perspectief wist hij de interieurs van kerkgebouwen en kathedra-
len overtuigend vast te leggen. Nauwkeurig volgde en construeerde hij de
lijnen van uiterst complexe booggewelven, en verkleinde hij op systema-
tische wijze de afstand tussen de opeenvolgende pilaren. Ook maakte hij
soms gebruik van de wetmatige perspectivische versmalling van de plavui-
zen en tegels op de kerkvloer. Saenredam koos er meestal voor om het ge-
bouw vast te leggen zonder mensen erin. Bij uitzondering plaatste hij er
slechts enkele kleine figuren in, waarschijnlijk bedoeld als tegenhanger
voor de overweldigende ruimte in een kerk. De kunstenaar wordt geroemd
om de serene sfeer en rust, die zijn kerkinterieurs uitstralen. Zijn faam
reikt wereldwijd. Samen met Rembrandt, Frans Hals en Vermeer behoort hij
tot de beroemdste Nederlandse kunstenaars uit de periode van de barok.

Pieter Jansz. Saenredam, Interieur van de Sint-Bavokerk in Haarlem, 1636,
olieverf op paneel, Philadelphia Museum of Art. De lage horizonlijn geeft
de beschouwer het gevoel van een overweldigende ruimte, die de bezoekers
tot dwergen maakt.
Saenredam schilderde van verschillende kerken meerdere versies. Het inte-
rieur van de grote middeleeuwse in gotische stijl gebouwde Sint-Bavokerk
in zijn eigen woonplaats Haarlem, gelegen aan de Grote Markt, was wel
het meest favoriet voor de kunstenaar. Hij heeft er een groot aantal
schilderijen en tekeningen op gebaseerd, die te vinden zijn in de groot-
ste musea ter wereld, zoals in het Louvre, het Rijksmuseum in Amsterdam
en het Philadelphia Museum of Art. Hierboven uit de collectie van het
laatste museum Interieur van de St Bavo in Haarlem uit 1631, waarop de
kunstenaar voor zijn doen veel mensfiguren heeft afgebeeld. Maar hij
heeft ook interieurs van vele andere kerken vastgelegd, zoals dat van
de Buurkerk in Utrecht en dat van de Sint-Janskathedraal te ‘s-Herto-
genbosch, dat te bewonderen is in de National Gallery of Art in Washing-
ton.

De Noordelijke Zijbeuk en de Koorkapel van de Sint Janskerk in Utrecht van
Pieter Saenredam.
Dit schilderij werd vrij recent herontdekt als een authentiek werk van
Saenredam uit 1655 door kunsthandelaar Jan Six op een veiling in Londen.
In 2011 was het te zien in het Centraal Museum in Utrecht.

Interieur van de Sint Odulphuskerk in Assendelft (1649), de geboorteplaats
van Saenredam. Dit schilderij is te zien in de Eregalerij van het Rijks-
museum in Amsterdam. Voor dit schilderij is ook een voorstudie/perspec-
tiefschets bewaard gebleven.

Tekening van De Domkerk te Utrecht: het schip en het koor uit het westen
(Interior of the St. Martin’s Dom (Cathedral) in Utrecht), van Pieter
Saenredam uit 1636. Saenredam maakte in 1636 tijdens een verblijf van
twintig weken in Utrecht vele tekeningen en schilderijen van kerken in
Utrecht.

Van Vermeer is geen enkele tekening, voorstudie of schets bewaard geble-
ven. Van Saenredam zijn vele meer of minder uitgewerkte tekeningen tot ons
gekomen, waaronder op zichzelf prachtige kunstwerken. De lijn en het per-
spectief is de basis van de schilderkunst van Saenredam. Saenredam zoekt
heel gericht de schoonheid van het perspectief an sich. Vermeer bouwt
zijn schilderijen eerder op uit vlakken, kleur en licht. Voor Vermeer is
het perspectief eerder een hulpmiddel om in een schilderij tot een over-
tuigende ruimte- en dieptewerking te komen. Tot de tekenkunst als zelf-
standige kunstvorm schijnt hij zich niet bijzonder aangetrokken te heb-
ben gevoeld. Van een verwante schilder als Ter Borch zijn wel vele te-
keningen bewaard gebleven, net als van Saenredam.

Het Gezicht op Delft (uitsnede) van Johannes Vermeer uit 1659 in het Mau-
ritshuis, Den Haag en Gezicht op de Mariaplaats en de Mariakerk te Utrecht
van Pieter Saenredam uit 1662 in het Museum Boijmans van Beuningen in Rot-
terdam.
Vermeer zocht het licht zelf. Saenredam vooral de zuiverheid van de lijn.
Wat ze gemeen hebben is de serene stilte en rust in hun schilderijen.

In deze twee olieverfschilderijen op paneel van Pieter Jansz Saenredam met
een Interieur van de Buurkerk te Utrecht uit 1644 en 1645 is te zien dat
Saenredam naast de illusie van het perspectief zoekt naar een overtuigen-
der weergave van het licht. Deze schilderijen zijn te zien in de National
Gallery in Londen en het Kimbell Art Museum, Fort Worth in Texas.

Naast zijn stillevens legt de bekende hedendaagse Groningse kunstschilder
Henk Helmantel zich ook toe op het schilderen van kerkinterieurs van
kleine dorpskerken, in de traditie van Saenredam.
Zoals in dit schilderij De Absis in de Romaanse kerk te Bozum uit 2003.

In 2017 was in het Stedelijk Museum in Alkmaar een mooie kleine tentoon-
stelling met kerkinterieurs van Vermeer’s stad- en tijdgenoot Emanuel
de Witte te zien. Delft kende meerdere schilders van kerkinterieurs:
Emanuel de Witte, Gerard Houckgeest en Hendrick van Vliet. Mogelijk
werd Vermeer door hen geïnspireerd door het spel van licht over de wit-
gekalkte muren van de Oude en Nieuwe Kerk in Delft in hun schilderijen,
waarvan de echo doorklinkt in de witte muren in Vermeer’s beroemde
interieurscènes.

Op YouTube is deze mooie video te zien Saenredam, Interior of Saint
Bavo, Haarlem:

Ook fraai is deze video van de schrijver Bernlef voor het schilderij
Gezicht op de Mariaplaats en de Mariakerk te Utrecht van Pieter Saen-
redam uit 1662 in het Museum Boijmans van Beuningen: