Van alle verschillende technieken en procedé’s van de vroege fotografie in
het midden van de 19e eeuw komt de Daguerreotype misschien wel het dichtst
in de buurt van de fotografische “look” van een Vermeer-schilderij. Ver-
meer-schilderijen en de Daguerreotype-fotografie hebben die mooie vloei
van het licht en zachte, delicate contouren gemeen. Alsof licht vloeibaar
is, een gesmolten en weer gestolde substantie: “Schmelz”.
“A good daguerreotype
was as perfect a kind
of photograph as was
ever made”
Edward Steichen
Vermeer’s kleine paneel-schilderijtje Meisje met Rode Hoed uit 1665 in
Washington komt in artistiek opzicht dicht in de buurt van een ingekleurde
Daguerreotype rond 1850. Deze Vermeer heeft de look en formaat (18x23cm)
van een lichtbeeld in een kijkdoos-camera obscura. De Daguerrotypes werden
verkregen met een aan de kijkdoos-camera obscura verwante groot formaat
camera. Door een langs chemische weg lichtgevoelig gemaakte zilverplaat
als achterwand het lichtbeeld vast te leggen werden die typerende optische
lenseffecten zichtbaar. Net als bij elk Vermeer-schilderij, is er van een
daguerreotype maar één uniek origineel, dat niet verder vermenigvuldigd of
geproduceerd kan worden. Er is maar één Vermeer per schilderij. Er is maar
één daguerreotype per opname.
Het Meisje met de Rode Hoed is een meesterlijke vertaling van licht in
verf en komt dicht in de buurt van het magische lichtbeeld in een camera
obscura, waar Constantijn Huygens zo lyrisch over schreef. De abstracte
schoonheid van licht gezien door een lens. Hoe het leeuwenkopje van de
stoelleuning oplost in een fonkelend abstract patroon van lichtvlekken.
Of de vloei van het licht over het blauwe fluweel van de plooien in haar
jakje. Geen enkele reproductie benadert de “Schmelz” van Vermeer, omdat
elke tussenstap in het reproductie-proces verlies van het oorspronkelijke
licht en beeldkwaliteit geeft. Daarom blijft het zien van een echte ori-
ginele en gave Vermeer een unieke visuele ervaring van licht.
De camera obscura werd door kunstenaars gebruikt als “overtrek”-projector,
om heel precies omtreklijnen op transparant papier na te tekenen. De Ita-
liaanse schilder Canaletto gebruikte de camera obscura voor zijn beroemde
stadsgezichten (“Vedute”) van steden als Venetië.
De fotostudio van een Daguerreotype-portretfotograaf in de 19e eeuw. Het
daglicht van een bovenlicht raam werd geregeld met gordijnen. Een reflec-
tiescherm voor het invullen/verzachten van de schaduwen. Een speciaal de-
cor met achtergrond en meubels. Hoofdsteunen om het hoofd stil te houden
voor de opnametijd van enkele minuten. De zware groot formaat camera op
een zuilstatief. En een jonge vrouw als model in haar fraaiste kostuum.
De fotograaf heeft het lenskapje weggenomen en kijkt op zijn zakhorloge
om de lange belichtingstijd bij te houden. De sfeer van de 19e eeuwse
fotostudio stond nog dicht bij een schilderatelier. Veel vroege fotogra-
fen waren voormalige kunstschilders, die in de ban raakten van de moge-
lijkheden van het nieuwe medium fotografie.
Boven: een Daguerreotype van Louis Daguerre, de uitvinder van dit unieke
procedé. De houten camera is een antieke, originele Daguerre-Giroux came-
ra, waarvan het ontwerp nog heel dicht bij de kijkdoos-camera obscura
staat: een halfopen “lensdoos” en een in- en uitschuifbare halfopen “ach-
terwand-doos” op een slede-onderstel. De grote aanpassing is de achter-
wand: het matglas van de camera obscura is bij Daguerre aangevuld met een
schuif met lichtgevoelig gemaakte zilverplaat. Het oog en de hand van Ver-
meer worden vervangen door een chemisch procedé om het lichtbeeld van de
camera obscura vast te leggen op een lichtgevoelige zilverplaat Maar de
daguerreotype blijft voor mij de zuiverste vorm van “Foto-Grafein” –
“schrijven met licht”: het woord “fotografie” is afgeleid van het Griekse
φωτός (phōtos), de genitivus van φῶς (phōs), “licht” en γράψω (grapho)
“schrijven”, in samentrekking: “schrijven met licht”. Het licht zelf is
het medium.
Vermeer en Daguerre stonden nog in directe verbinding met de camera obscu-
ra. Vermeer als schilder, Daguerre als uitvinder/fotograaf. Edward Stei-
chen had gelijk: een goede daguerreotype behoort tot de volmaaktste foto’s
ooit gemaakt. Omdat die nog het dichtst bij de camera obscura staat.
Constantijn Huygens schreef het al in 1622, tien jaar voor Vermeer geboren
werd:
” il ne m’est possible de vous en declarer la beauté des effets admirables
en peinture de reflexion dans une chambre obscure en paroles; toute pein-
ture est morte aux prix, car c’est icy la vie mesme, ou quelque chose de
plus relevé, si la parole n’y manquoit”.
De magie en schoonheid van het licht in een camera obscura blijft ook in
deze tijd van technologische vooruitgang een unieke ervaring van een ge-
heel eigen schoonheid, die verloren gaat in de tsunami van snelle wegwerp-
plaatjes die we elke dag met onze compactcamera’s en smartphones produce-
ren.
In de schilderijen van Vermeer en de daguerreotypen van Daguerre is iets
te zien en te voelen, wat sindsdien meer en meer verloren dreigt te gaan:
“lichtbewustzijn”. De schoonheid van het licht zelf, en het vermogen tot
verwondering en bewondering daarover. Vermeer en Daguerre hielden zich in
hun schilderkunst en fotografie nog bezig met het licht zelf. Met de ab-
stracte schoonheid van het licht op zichzelf. Niet met de massaproductie
van nietszeggende plaatjes. Het licht is tijdloos, de plaatjes niet.
Net als het Meisje met Rode Hoed in Washington is de Gitaarspeelster in
Kenwood bij Londen een gaaf bewaard gebleven Vermeer met een intacte, niet
verpoetste toplaag. Het is zelfs de enige Vermeer, die nog op zijn origi-
nele spanraam zit. De vloei van het licht over haar satijnen japon benadert
heel precies het effect van een onscherp gestelde lens, zoals je die ook
in een Daguerreotype ziet.
Met name in het roze-kleurige incarnaat van het gezicht in het originele
schilderij van Vermeer’s Meisje met de Parel zijn delicate tonen, overgan-
gen en contouren te zien, die zelfs in goede reproducties in boekvorm of
op internet nagenoeg verloren gaan. De hoofddoek en het jakje laten zicht-
bare penseelstreken zien. Maar haar gezicht heeft precies die “Schmelz”
als gezien in een camera obscura. Die smeltende vloei van het licht, die
je alleen in het originele schilderij echt goed kunt zien. Ook het cra-
quelé van de verf in het originele schilderij is hierbij helaas een sto-
rende factor, die de vloei van het licht verstoort.
Het Meisje met de Parel van Vermeer is meer dan een geschilderd “Daguer-
reotype-meisjesportret”. In een Vermeer zit altijd een Idee, in Platoni-
sche zin. De wereld van de tijdloze, onvergankelijke Ideeën achter de
vluchtige zichtbare wereld. De subtiele symboliek van de parel. En het
abstracte Idee van De Blik. Zo’n dieper gelaagd artistiek concept zul je
in de Daguerreotype-portretten van de negentiende eeuw niet aantreffen.
De onderstaande portretfoto van Sarah Bernhardt is – hoe mooi ook – niet
meer dan een portret van de actrice Sarah Bernhardt. Daar zit verder geen
diepere symboliek of idee in of achter.
Portretfoto’s van de beroemde Franse actrice Sarah Bernhardt door de Pa-
rijse celebrity fotograaf Félix Nadar (Félix Tournachon). Ook de groot-
meesters van het impressionisme als Claude Monet en Eduard Manet lieten
zich door Nadar fotograferen. De prachtige vloei van het licht is kenmer-
kend voor de groot formaat fotografie. Een mooie jonge vrouw, een mooie
draperie en het licht doet de rest. Net als bij Vermeer.
Monet hield zich als schilder ook uitsluitend bezig met “datgene wat zich
tussen mij en mijn onderwerp bevindt”. Schilderen met licht. In al haar
gradaties en stemmingen.
De “Schmelz” van Vermeer en die fotografische “look” is ook heel goed te
zien in de Brieflezende Vrouw in Blauw van Vermeer in het Rijksmuseum. Het
is echter de vraag hoe goed de toplaag van Vermeer in dit schilderij be-
waard is gebleven. Met name de dunne glacis-lagen van Vermeer om subtiele
optische “Schmelz”-effecten weer te geven zijn kwetsbaar voor het “ver-
poetsen” door latere restauratoren in de loop van 350 jaar. Met name de
precies weergegeven, delicate, ineengedrukte toonwaarden in haar gezicht
en de landkaart doen heel fotografisch aan.
Portret-daguerreotype van Louis Daguerre, de uitvinder van de Daguerreo-
type. De eerste die het licht in de camera obscura op een overtuigende ma-
nier in al haar schoonheid wist te vangen en te fixeren door de uitvin-
ding van een naar hem vernoemd chemisch procédé van de lichtgevoelige
zilverplaat.
“J’ai trouvé le moyen de fixer
les images de la chambre obscure.
J’ai saisi la lumière au passage
et je l’ai enchaînée !”
Louis Daguerre
Het is geen toeval dat de “herontdekking” van Vermeer door de fransman
Théophile Thoré-Bürger samenviel met de hoogtijdagen van de Daguerreotype
in Parijs, in het midden van de 19e eeuw.
De opkomst van de fotografie veranderde de manier van kijken en maakte
het oog van kunstcritici gevoelig voor de zuivere lichtvisie en de kenmer-
kende fotografische “Schmelz” in de schilderijen van Vermeer. De populari-
teit van de fotografie in de jaren 1850-1860 in Parijs valt te vergelij-
ken met die van de electrische gitaar en popmuziek in de jaren 1950-1960.
De Parijse celebrity-fotograaf Félix Nadar was de Elvis van het Parijs
in 1860. Bovenstaande foto van Thoré Bürger is niet geheel toevallig ook
van de hand van Nadar. Félix Nadar is overigens een pseudoniem van Félix
Tournachon. Beiden liggen begraven op de beroemde begraafplaats Père La-
chaise in Parijs. Nadar maakte geen unieke Daguerreotypen maar reprodu-
ceerbare albuminedrukken van negatief met een groot formaat camera.
Daguerreotype van een onbekende vrouw door de Amerikaanse fotograaf Tho-
mas M. Easterly rond 1850. Zowel de delicate lichte huidtonen als de
“tekening” van het kant over haar donkere kostuum en in de schaduwen
worden in een daguerreotype prachtig weergegeven. Met digitale technieken
kunnen oude daguerreotypes worden ingekleurd, zoals in dit voorbeeld
door Klimbim.
Daguerreotypes van een vrouwenportret werden vaak bewaard in een speciaal
beschermend foedraal. Daguerreotypes zijn erg kwetsbare en éénmalige exem-
plaren. Ze zijn niet reproduceerbaar, dus van elke daguerreotype bestaat,
net als een schilderij van Vermeer, slechts één uniek onvervangbaar origi-
neel. Uit de lijst van de Dissius-veiling in 1696 van Vermeer-schilderijen
weten we dat de Dame met Weegschaal in Washington ook bewaard en aan-
geboden werd “in een kasje”.
Deze Amerikaanse Daguerreotype van advocaat Rufus Choate uit 1850 laat de
prachtige dieptescherpte zien van een groot-formaat camera. Een heerlijk
contrast tussen zacht vloeiende en gestoken scherpe contouren. Al gaat
veel van het origineel verloren in bovenstaande digitale reproducties.
Uit de collectie van het Metropolitan Museum in New York.
Boven: een hedendaagse “19-eeuwse” daglicht fotostudio van de Amerikaanse
groot formaat-fotografen Mark Osterman en France Scully-Osterman en het
19e eeuwse daglicht-schilderatelier van Suzanne Valadon en Maurice Utril-
lo in Musée Montmartre in Parijs.
De groot formaat camera van de vroege fotografie staat nog dicht bij de
camera obscura van Vermeer. 19e eeuwse fotostudio’s ademen de sfeer van
Vermeer’s daglichtstudio, waar de inval van het daglicht geregeld werd met
gordijnen. Veel vroege fotografen waren voormalige kunstschilders. Net
als Vermeer hebben de vroege fotografen nog een echt “licht-bewustzijn” en
hebben ze daardoor een goed oog voor de “schilderachtige” kwaliteiten van
licht.
Vermeer is een versmelting van fotografie en schilderkunst. Een schilde-
rende “proto-fotograaf”, twee eeuwen voor de uitvinding van de chemie van
de lichtgevoelige plaat rond 1826 door Niépce.
De Daguerreotype is een vroege fotografische methode, uitgevonden door
Louis Daguerre in de eerste helft van de 19e eeuw. Het procedé werd in
1839 door de Franse overheid aangekocht. Daguerre was niet de uitvinder
van de fotografie, maar zijn Daguerreotype leverde wel de mooiste beelden.
De magie van de Daguerreotype is dat het een unieke, rechtstreekse licht-
afdruk geeft, zonder tussenkomst van een glasplaatnegatief. Daardoor be-
houdt het beeld nog veel van de delicate tonen en contouren, die het oor-
spronkelijke licht in een camera obscura die betoverende schoonheid ver-
lenen. Geen filmkorrel of pixels, die de prachtige vloei van het licht
verstoren en die subtiele “Schmelz” van delicate tonen en contouren doen
verdwijnen. Elke tussenstap – negatief, afdruk, filmkorrel, pixel, digi-
tale nabewerking – geeft verval van “het oorspronkelijke licht” en daar-
door verlies in beeldkwaliteit.
Dit portretschilderij van Lady Gertrude Agnew, de vrouw van Sir Andrew
Agnew, werd in 1892 in opdracht gemaakt door de virtuoze Amerikaanse por-
tretschilder John Singer Sargent. Sinds de uitvinding van de fotografie
gingen schilders zich meer toeleggen op het handschrift, de trefzekere
penseelstreek. Sargent toont zich een groot bewonderaar van de magistra-
le losse toets van de Spaanse meester Diego Velazquez, een vroege Spaan-
se tijdgenoot van Vermeer. De Japanse karakters op de achtergrond ver-
wijzen naar het toen in zwang zijnde Japonisme. Dit meesterwerk is te
zien in de National Gallery of Scotland in Edinburgh.
Groot formaat foto rond 1900 van een Japanse Geisha met regenscherm. Met
de hand ingekleurd, want de kleuren-fotografie zou pas vanaf 1960 gemeen-
goed gaan worden. Nog altijd kleeft aan de fotografie in haar zuivere
vorm een zwart-wit imago. Kleur blijft toch meer het domein van de schil-
derkunst, een van de aspecten waarin Vermeer excelleert en de fotografie
overstijgt.
Deze beroemde foto “Mainbocher Corset” is van de Duits/Amerikaanse mode-
fotograaf Horst P. Horst uit 1939 in Parijs, gemaakt voor het modeblad
Vogue. Vogue-fotografen werkten met een groot formaat camera, die rijk
gedetailleerde negatieven produceerden van 8×10 inches (20x 25 cm).
Horst besteedde veel aandacht aan het prachtig uitlichten van zijn mo-
dellen. Een backshot geeft altijd een subtiele spanning tussen het
zichtbare en het onzichtbare. Tussen aankleden en ontkleden.
De enige hedendaagse fotocamera, die in de buurt komt van een Vermeer of
Daguerreotype, is de groot formaat-camera. In smartphone-camera’s, com-
pactcamera’s en kleinbeeldcamera’s wordt het lichtbeeld veel te veel ge-
comprimeerd, verliest het licht door de korrel of pixel die prachtige
vloei, en de contouren van die subtiele “Schmelz”. Het zijn handige ap-
paraten om snel “plaatjes” mee te maken, maar het echte, oorspronkelijke
licht gaat ermee verloren. Net als Vermeer hebben de Daguerreotypen nog
een echt “licht-bewustzijn”. Zeker, het is een tijdrovende techniek,
maar juist dat bijzondere licht in Vermeer en de Daguerreotype maakt
die beelden tijdloos. Een meditatie op de stilte en het licht.
Hedendaagse groot formaat portretfotografie. Portretfoto van fotografe
Irene Rudnyk met een 4×5 inch (10×12,5cm) camera. Model is Drewe Sala-
hor. Vergeleken met groot formaat opnamen zijn kleinbeeldopnamen snap-
shots, snelle “plaatjes”. Groot formaat fotografie nodigt uit tot con-
centratie, deep focus, meditatie, verstilling, intimiteit. Kortom: de
wereld van Vermeer.
Een hedendaagse groot formaat camera fotoshoot van fotografe Irene
Rudnyk met model Drewe Salahor is ook te zien op YouTube:
Een praktijk-demonstratie van het maken van een daguerreotype is te zien
in deze YouTube-video – “How was it made? The Daguerreotype I V&A”:
Ook op YouTube is deze video te zien – “Daguerreotype Beauties From The
19th Century Brought To Life”. Digitaal ingekleurde versies van mooie
vrouwen op 19e eeuwse daguerreotypen: