“Schilderen is een vlucht
in pure concentratie”
Matthijs Röling
Wie op zoek gaat naar de invloed van Johannes Vermeer op
hedendaagse Nederlandse schilders komt vroeg of laat zeker
ook in Groningen terecht.
Henk Helmantel, Matthijs Röling en Piet Sebens behoren alle
drie tot de Noordelijke Realisten, afkomstig uit de kring
rond de Minerva-academie in Groningen, waar de traditie van
het schildersambacht van de oude meesters nog springlevend is,
overigens zonder de vernieuwingen in de moderne kunst uit het
oog te verliezen.
Henk Helmantel schildert zijn klassieke stillevens altijd in
natuurlijk, helder daglicht bij een raam in zijn atelier in
het Groningse Westeremden, zoals Vermeer zijn interieur-
stukken altijd schilderde in raam-daglicht. De monumentale
stillevens van Helmantel zijn zeer gezocht bij verzamelaars.
Ze staan misschien dichter bij Heda en Claesz met hun donkere
achtergronden dan bij Vermeer met zijn lichte achtergronden.
Hij heeft met Vermeer dat feilloze hollandse gevoel voor een
harmonieuze compositie gemeen. Helmantel begon met het schil-
deren van stillevens in de traditie van de hollandse meesters
in de jaren ’70, waarin dat op de kunstacademies “not done”
was: te ouderwets en niet vernieuwend. Toen “experiment” het
toverwoord was en “ambacht” een stoffig imago had. Helmantel
is gewoon zichzelf gebleven en zoals altijd komt wat goed is
uiteindelijk vanzelf bovendrijven.
Een Helmantel is ook moeiteloos te herkennen tussen de vele
hedendaagse schilders, die werken in de traditie van het
hollandse stilleven. Hij heeft een superieure stijl en
kwaliteit, een meester in zijn genre.
In Helmantel’s kerkinterieurs van Groningse dorpskerken
vind je ook een vleugje Vermeer in het strijken van het
heldere daglicht over witgekalkte muren.
Matthijs Röling heeft een meer impressionistische stijl, maar
net als bij Vermeer is in zijn werk de kleur blauw de koningin
van alle kleuren. Die kleur blauw komt ook tot volle bloei in
zijn grote wandschilderingen voor de aula van de Universiteit
Groningen en de Blauwe Kamer in het Nijsinghhuis in Eelde.
Róling schildert in heldere, vrolijke en frisse kleuren met
een levendige, losse, spontane toets. In muurschilderingen
laat hij het druipen van de verf deels gewoon staan; wat de
Italianen “sprezzatura” noemen: doen alsof alles wat hij
schildert hem geen enkele moeite kost. Smaakvolle, schijnbare
achteloosheid.
Samen met Wout Muller schilderde hij prachtige plafond-
schilderingen van sterrenhemels. Van zijn tuin in Ezinge
maakte hij vele “Hortus Conclusus”- schilderijen. Een
besloten hof van schoonheid, dat is zijn streven.
In zijn vroege schilderijen schilderde hij fijner en
preciezer, zoals in deze hommage aan Vermeer, uit een
serie van de vier seizoenen.
In de kleine ingetogen, heldere stillevens van Piet Sebens
zie je ook dat koele daglicht en evenals Vermeer speelt hij
ook met subtiele onscherpte, contourovergangen en pointillé-
stippeltjes om het licht te laten vloeien en sprankelen.
Net als bij Vermeer moet je als fijnproever de originele
schilderijen van Sebens zien, om de schoonheid van die
subtiele effecten ten volle te kunnen genieten.
Sebens is ook duidelijk een liefhebber van Chinees porselein
en chinoiserieën, in de Gouden Eeuw de bron waaruit het Delfts
blauw zou voortkomen. Sebens schildert zijn stillevens tegen
de achtergrond van een witte muur, evenals Vermeer.
In high-key, in lichtere toonwaarden. Sebens zoekt vooral de
verstilling en contemplatie, zoals Morandi die in zijn
stillevens zocht. Zijn enige criterium voor het maken van een
schilderij is schoonheid.
In deze YouTube-video is (vanaf 1:00) een fragment te zien met
Wim Pijbes in de Blauwe Kamer met muurschilderingen van Matthijs
Röling in het Nijsinghhuis in Eelde, Groningen:
Nog een YouTube-video over het Nijsinghhuis in Eelde van
RTV-Drenthe:
“What light through
yonder window breaks ?”
William Shakespeare
De enige lichtbron in de schilderijen van Vermeer
is altijd raamlicht. In het verstild theater van Vermeer is
het lichtvenster bijna een personage op zich en speelt
het een belangrijke rol in zijn interieurs als “venster van
de ziel”
Geopend en gesloten raamvenster.
Een geopend venster verwijst vaak naar het hart
dat zich opent voor de liefde..
Zoals in De Soldaat en Lachend Meisje. Lentelicht dat
een nieuwe liefde binnenbrengt.
Een gesloten venster kan wijzen op een gevoel van
opgesloten zijn en een verlangen naar een verre, onbereikbare
geliefde, zoals in de Luitspeelster.
Een open of gesloten raamvenster als metafoor voor het
hart dat zich opent of sluit voor de liefde.
In Vermeer’s schilderijen zijn grofweg twee soorten
patronen te zien in de glas-in-lood ramen in zijn schilderijen.
De eerste is het meer eenvoudige Lozenge – ruitvormige patroon
in de bovenrand, zoals bv. in De Soldaat en het Lachende
Meisje; het tweede is het rijkere Medaillon met vierkanten en
cirkels-patroon, dat hoort bij een voornamer en rijker interieur,
zoals in De Muziekles.
In mijn eigen “Vermeer-atelier” heb ik naar beide patronen
glas-in-lood ramen laten maken bij een glazenier, zowel van het
ruitvormige patroon als van het medaillon met vierkanten en
cirkels patroon.
Het medaillon in het Braunschweig “Wijnglas”-schilderij, bevat
een familie-wapen met een vrouw met teugels, die
“Temperantia” – Matigheid – symboliseert, en toebehoorde aan
de familie van Jannetje Vogel. Ook in de Dublin- Vermeer komt een
blauw-kleurig medaillon voor.
Vermeer’s interieurtaferelen zijn gesitueerd in een vertrek met
hoge ramen, waardoor het licht dieper en verder de kamer in kan
stromen en de figuren erin ook meer van boven van opzij worden
aangelicht. Ook in afgesneden composities, waarin de ramen
onzichtbaar zijn, kun je zien dat de lichtval vanuit een hoog
raam komt. Een hoog raam wijst op een rijk en voornaam woonhuis.
Vermeer’s Vrouw met Waterkan heeft hetzelfde glas-in-lood raam als
De Muziekles in Londen en lijkt dus in dezelfde ruimte geschilderd.
De fotomontage van de Vrouw met Waterkan in De Muziekles laat mooi
zien dat het licht in de Vrouw met Waterkan dus ook vanuit een hoog
raam van linksboven op haar valt, waardoor haar witte gesteven
hoofddoek prachtig aangelicht wordt.
Ook de Dublin Vermeer kun je in dezelfde kamer als die van de
Muziekles situeren, met de medaillon-glas-in-lood ramen.
Een aantal interieurstudies in de geest van Vermeer in mijn eigen
atelier. Hoewel deze studies verre van volmaakt zijn, is het toch
een genot om dagelijks in een “Vermeer”-omgeving te verkeren,
en om te kunnen werken bij een Vermeer-raam met dat mooie licht.
“He openend a window in my heart,
and the light of the world shined in”
David Letterman
De Zweedse portret-schilder Urban Larsson schildert portretten
in de traditie van de oude meesters, en werkt in het voormalige
atelier van George Hendrik Breitner in Amsterdam.
Ook dit atelier heeft hoge ramen met een prachtige lichtval.
Het ideale schilder-atelier heeft hoge ramen in de lengte van de
kamer en voldoende ruimte om ruim afstand te kunnen nemen
van je onderwerp en schilderezel.
“For me a stained glass window
is a transparent partition between
my heart and the heart of the world”
Marc Chagall
Expositie-catalogus “Vermeer and the Masters of Genre Painting”,
Adriaan Waiboer, e.a., 2017.
“Vermeer is de nachtegaal
onder de mussen”
Max Friedländer
Veel museumbezoekers valt het op dat in een zaal met Hollandse
meesters een Vermeer meteen “er uit springt”.
In de Vermeer-zaal in het Mauritshuis overstralen Vermeer’s Gezicht
op Delft en zijn Meisje met de Parel de toch ook fraaie top-werken
van Ter Borgh, Saenredam, Van Mieris en Van Anraedt.
Waar zit hem dat nou in ? Of zoals Vermeer-kenner Arthur Wheelock het
verwoordt: “What makes a Vermeer a Vermeer ?”
Wat mij in het algemeen altijd als eerste opvalt is dat een schilderij
van een tijdgenoot – hoe goed ook – er ineens wat “rommelig en onrustig”
uit gaat zien naast een Vermeer.
Vermeer is “superstrak” in zijn design, zijn composities zijn “groot
gezien” in een heldere, strakke verdeling van grote vlakken. Een
klassiek evenwicht, waarin alles tot rust is gekomen en precies op de
juiste plek staat.
En natuurlijk het beroemde licht van Vermeer. Die onwaarschijnlijk
subtiele en delicate weergave van licht. Als derde vallen meteen de
heldere kleuren op temidden van de – oneerbiedig gezegd – “bruine
saus”- schilderijen van zijn tijdgenoten.
Vertrouwd als wij zijn met de fotografie, springen ook de
“fotografische” kwaliteiten van Vermeer’s schilderijen in het oog; de
lichtweergave, de kadrering, de dieptescherpte, de optische “look”.
Het beste is echter om een schilderij van Vermeer nader te bekijken in
een directe confrontatie met een schilderij van een tijdgenoot in
een gelijksoortig onderwerp.
Vermeer en Pieter De Hooch
Vrouw met Weegschaal: Bij Vermeer is de lichtwerking veel overtuigender,
Vermeer tilt het onderwerp naar een spiritueler en abstracter nivo:
Het schilderij van het Laatste Oordeel geeft het een betekenis van het
wegen van de ziel tegenover aardse schatten. De compositie zelf gaat
over evenwicht, balans. Het alledaagse krijgt een onalledaagse lading.
Vermeer gaat gewoon een paar stappen verder dan De Hooch. De vrouwen
van De Hooch ogen ook stijver, verstard, bevroren. De poses van de
vrouwen van Vermeer ogen natuurlijker en ontspannen.
De composities van deze twee schilderijen De Hooch’s “Paar met Papegaai”
en Vermeer’s Liefdesbrief lijken bijna letterlijk aan elkaar ontleend.
Het lijkt erop dat Vermeer voor de overtuigende ruimte- en dieptewerking
in zijn interieur-schilderijen veel van de perspectief-constructie van
zijn Delftse collega De Hooch heeft geleerd.
Het idee voor de compositie komt misschien van De Hooch, maar Vermeer’s
uitvoering ervan is superieur. De algehele beeld- en lichtregie is ook
sterker en strakker.
Wat opvalt tussen De Hoochs Wijndrinkende Dame en Twee Heren en
Vermeer’s Soldaat en Lachende Meisje is de kadrering. Vermeer kadreert
als een fotograaf door afsnijding van het beeldkader. Het effect van
beeldafsnijding is, dat het oog van de beschouwer wat niet in beeld is,
er bij denkt en daardoor lijkt het beeld groter dan het in werkelijkheid
is. De uitwisseling van blikken is bij Vermeer veel intenser dan bij
de Hooch, omdat je er als beschouwer dichter op zit.
Vermeer’s Concert heeft een overtuigender ruimte- en lichtwerking dan
de Musicerende Familie van De Hooch. Vermeer maakt ook vaak gebruik
van een “repoussoir” waardoor het beeld meer diepte krijgt. Ook is
er een groot verschil in detaillering: Vermeer schildert alleen details
waar ze echt nodig zijn, en hecht meer belang aan de algehele
lichtwerking en sfeer in het afgebeelde interieur. De Hooch is meer
een ingekleurde lijntekening; Vermeer komt meer in de buurt van een
bijna fotografisch weergegeven lichtbeeld. Het is geen toeval dat veel
fotografen en filmmakers groot liefhebber zijn van Vermeer.
Vermeer en Gerard ter Borch
Ter Borch is een fenomenaal figuur-schilder, maar minder sterk in het
overtuigend in de ruimte plaatsen van zijn figuren. Dit is met name
duidelijk in de vergelijking van Vermeer’s Wijnglas uit Berlijn en
Ter Borch’s versie ervan. Ook hier valt meteen het beroemde licht
van Vermeer op.
Het licht van Vermeer oogt ook natuurlijker als daglicht dat door
hoge ramen, diep in de kamer doordringt. Bij Ter Borch staat de figuur
centraal, bij Vermeer is het licht zelf de hoofdpersoon, zoals in
zijn Parelsnoer in Berlijn.
Vermeer en Gabriel Metsu
In de Waterkan-schilderijen van Metsu en Vermeer valt weer de
afgesneden compositie van Vermeer op, maar ook het loslaten van de
anecdote door Vermeer. Vermeer neigt meer naar abstractie en concept.
Vermeer’s Vrouw met Waterkan in het Metropolitan in New York, zou ook
als titel kunnen hebben: “Zuiverheid”.
Water als symbool voor een bijna spiritueel reinigingsritueel.
Metsu komt in zijn beste momenten – met name in de Dublin-pendanten
– misschien nog wel het dichtst bij Vermeer. Met dat mooie raamlicht.
Maar waar Metsu’s oeuvre nogal wat stijlbreuken kent, heeft dat van
Vermeer een volkomen eenheid van stijl, als uit één stuk. De visie
en het design van Vermeer laat zich samenvatten in drie woorden:
Alles is Licht. Het licht als hoofdrolspeler en sfeerbepaler in het
schilderij.
Vermeer en Frans van Mieris
Het Duet van Van Mieris uit het Schwerin-museum is een charmant
schilderij, maar kwa design en vormgeving is Vermeer’s Staande
Clavecimbelspeelster een juweel van compositie. Door de geometrische
vlakken-opbouw van het beeld krijgt het een iets van de hogere orde,
waar eeuwen later Mondriaan naar streefde. De eeuwigheidswaarde van
een schitterende wiskundige formule.
Het portret van Van Mieris van zijn vrouw Cunera streeft naar het
weergeven van haar individuele gelaatstrekken in een treffende
gelijkenis. Vermeer’s Meisje met de Parel is meer de uitbeelding
van een metafoor, de weergave van een ideaalbeeld. Ze is als een
parel, als de liefde zelf. En Vermeer is een meesterregisseur
van de menselijke blik. De blik van de vrouw is altijd gericht
op waar het schilderij over gaat.
Vermeer en Gerard Dou
Als leerling van Rembrandt schildert Dou bij voorkeur in warm
kaarslicht, waar Vermeer de meester is van het koele daglicht.
Dou is de exponent van de Leidse fijnschilders, die hun
schilderijen tot in het minutieuze detail uitwerken. Vermeer
is beslist geen “fijnschilder”, maar weet de illusie van
scherpte op te roepen door op de juiste plekken zijn details
te plaatsen.. Het oog doet de rest. Een Vermeer-
compositie is altijd opgebouwd uit grote hoofdvlakken, een
helder, samenhangend “grondbeeld”, waardoor zijn beelden
nergens “verkruimelen”of “verrommelen” door een veelheid van
overbodige details. Dit is mooi te zien in beide varianten
van het motief van de Zittende Clavecimbelspeelster.
Vermeer is een meester van de op één punt gerichte focus en
concentratie; bij Dou schenkt een vrouw water, terwijl ze de
beschouwer aankijkt, en daarmee de vierde wand doorbreekt.
Bij Vermeer zie je altijd onverdeelde aandacht; het Melkmeisje
gaat geheel op in het uitgieten van de melk voor het maken
van broodpap. Overigens was Dou de rijkste en succesvolste
van alle genreschilders van de 17e eeuw.
Vermeer en Jan van Goyen
Van Goyen schilderde zijn vele stadsgezichten altijd in zijn
atelier naar eerder op locatie gemaakte schetsen.
Hij heeft een kenmerkend diffuus, grijzig licht. Vermeer
schilderde één stadsgezicht: het Gezicht op Delft, en het
is alsof je op een zonnige lente-ochtend gewoon door een
raam naar buiten kijkt. Het heeft de frisse, heldere kleuren
van een plein air-schilderij, terwijl de impressionisten
ruim twee eeuwen later pas echt in de open lucht zouden
gaan schilderen. Van Goyen’s stadsgezicht is een typisch
atelierstuk, binnen geschilderd; Bij Vermeer’s Gezicht op
Delft waan je je in de buitenlucht, met je haar in de wind,
die met lichte vlagen over het water van de Schie scheert.
En natuurlijk die fantastische oer-hollandse wolkenlucht
met dat prachtige ultramarijnblauw. Ook daarin onderscheidt
Vermeer zich van zijn Hollandse tijdgenoten, dat prachtige
zuivere blauw.
Vermeer en Rembrandt van Rijn
Als je Rembrandt’s Saskia met Rode Hoed naast Vermeer’s
Meisje met Rode Hoed ziet, valt meteen op dat Rembrandt een
pure schilder is, terwijl Vermeer ook iets heeft van een
fotograaf. De kadrering, de lichtweergave, de lens-
dieptescherpte. Een optische beeldweergave. De Vermeer zou
een foto kunnen zijn, de Rembrandt niet. Een Vermeer als
een kleurendaguerrotypie.
Vermeer en Michiel van Musscher
Het atelier van Van Musscher lijkt ineens een rommeltje,
als je dit atelierstuk vergelijkt met de evenwichtige en
uitgewogen compositie in Vermeer’s meesterwerk De
Schilderconst uit Wenen. De Vermeer is statig en kalm en
het licht stroomt uit één bron uit over de hele binnenkamer.
Vermeer is een geniale vormgever, die alles op precies de
goede plek in elkaar zet, om een superstrak leadbeeld te
verkrijgen, dat in één krachtig beeld zijn hele oeuvre
samenvat in een volkomen stijleenheid.
Vermeer en Carel Fabritius
Hoewel leerling van Rembrandt is Fabritius de eerste die met
lichte achtergronden ging werken zoals in zijn beroemde
Puttertje. Vermeer is op die lijn doorgegaan en werkte vaak
met een witgepleisterde muur als achtergrond. Net als Fabritius
schilderde Vermeer met een helder palet en een subtiele en
delicate weergave van het licht.
Vermeer en Nicolaes Maes
De Slapende Keukenmeid van Nicolaes Maes is belerend en
moraliserend, Vermeer is veel subtieler in zijn boodschappen
en onthoudt zich van een moreel oordeel. Ook hier valt weer
de afgesneden compositie van Vermeer op, waardoor het eigenlijke
onderwerp veel meer close up naar voren komt.
Vermeer en Caspar Netscher
Zo dicht als de Dentellière over haar kantwerkje gebogen zit,
zo zit ook Vermeer hier heel dicht op zijn onderwerp. Ook hier
bewijst zich weer de effectiviteit van een afgesneden compositie.
Die kadrering als van een fotograaf. En Vermeer’s conceptuele en
abstracte kwaliteiten. Het schilderij van Netscher is gewoon een
Kantwerkster; de Vermeer zou je ook een titel mee kunnen geven als:
“Aandacht” of “Concentratie”. Het heeft iets van een ZEN-achtige
verstilling en verlichting. Als een Japans Haiku-gedicht.
Vermeer staat aan de top van de pyramide van de Hollandse meesters
van de genreschilderkunst. Zijn weinige schilderijen zijn bijna
allemaal meesterwerken, helemaal doorontwikkeld tot de absolute,
ideale vorm, waarnaar al zijn tijdgenoten streefden en alleen maar
van konden dromen. Het eindpunt van een ontwikkeling.
Lawrence Gowing vat het mooi samen in zijn passage over Vermeer’s
Dentellière:
“There’s only one Lacemaker.
We cannot imagine another.
It’s a complete and single definition”
Vermeer’s Dentellière blijft ook als thumbnail een sterk en
herkenbaar beeld, dat niets aan kracht inboet als je het verkleint:
Op YouTube is deze video te zien over de expositie: “Vermeer et les
Maitres de la Peinture de Genre” in het Musée du Louvre in Parijs.
De expositie reist later nog door naar Dublin en Washington:
