“…. the fundamental things apply
as time goes by …..”
…….. en een mooi 2020 !
Maandelijks archief: december 2019
Vermeer en Nicolaes Maes – “Girl Asleep at a Table”
Gezien op donderdag 12 december 2019: expositie Nicolaes Maes in
het Mauritshuis in Den Haag. Slapende vrouwen komen regelmatig voor
in de schilderijen van Nicolaes Maes en die invloed is terug te
vinden in het vroege schilderij “Girl Asleep at a Table” van
Johannes Vermeer in New York.
“Life is a deep sleep,
of which love is the dream”
Alfred de Musset
Nicolaes Maes (1634-1693) was een van de origineelste leerlingen
van Rembrandt. Met name met zijn aan het begin van zijn carrière
geschilderde genrestukken had hij een duidelijk aanwijsbare
invloed op Johannes Vermeer en Pieter De Hooch. Onder andere met
het Doorkijkje, waarin De Hooch zich zou specialiseren. En zijn
slapende figuren die Vermeer inspireerden tot zijn Girl Asleep at
a Table in het Metropolitan Museum of Art in New York uit 1657,
een vroege Vermeer dus.
Nicolaes Maes is vooral bekend van zijn slapende oude vrouwen en
luistervinkjes. Bijvoorbeeld in The Idle Servant in de National
Gallery in Londen. Bij Vermeer lijkt de vrouw een als dame geklede
dienstmeid te zijn, die dronken in slaap gevallen is. Maar Vermeer
houdt zich altijd ver van het belerende wijsvingertje van het morele
oordeel. Zijn scenes zijn altijd voor meerdere interpretaties
vatbaar en blijven dus spannender. Bij Maes ligt de boodschap er
voor moderne ogen er wel erg dik bovenop, als een scene uit een
moraliserende klucht.
Op de lijst van de Dissius-veiling uit 1696 staat de Girl Asleep
at a Table van Vermeer nog omschreven als “Een dronke slapende Meyd
aen een Tafel”. Het schilderij ademt de sfeer van “A Woman Left
Lonely” van Janis Joplin. In de oorspronkelijke titel van het
schilderij is de vrouw dus niet alleen in slaap gevallen, maar ook
dronken…… Het schilderij roept tussen de doorgaans lichte en blije
schilderijen in Vermeers oeuvre een meer droevige en melancholische
stemming op.
In de Slapende Oude Vrouw uit het Museum voor Schone Kunsten in
Brussel van Nicolaes Maes is nog duidelijk de invloed van zijn
leermeester Rembrandt zichtbaar. Maar Maes gaat wel zijn eigen weg
in zijn thematiek en composities, in het genre van het interieurstuk.
Wegdommelende en slapende oude vrouwen en mannen komen geregeld voor
in de schilderijen van Nicolaes Maes. Opvallend vaak boven een boek
of een glas wijn….
Voor figuren op genrestukken uit de 17de eeuw geldt: wie in slaap valt,
is de klos. Ook bij Jan Steen, bijvoorbeeld, worden wegdommelende
vrouwen steevast bestolen of bespot. Vaak bevatten zulke schilderijen
een les. Slapen staat gelijk aan luiheid en die luiheid lokt narigheid
uit. Ook bij Maes komen figuren die in slaap gevallen zijn er nogal eens
slecht van af. Op zijn beroemdste schilderij, Het gebed zonder end,
besteelt een katje een biddende oude vrouw, en op Slapende man en zakken-
rolster wordt een voornaam heertje gerold door een dame, die daarnet
nog het glas met hem hief. Ook hier zien we een les, alleen nu niet over
luiheid, maar over onmatigheid (dronkenschap).
Het schilderij The Account Keeper, 1656 van Nicolaes Maes uit het Saint
Louis Art Museum is geschilderd in een ander licht, dan we van Maes
als leerling van Rembrandt gewend zijn. Het heeft elementen die aan
Vermeer doen denken: het koele daglicht dat deze interieurscene
verlicht is ongewoon voor Maes, maar typisch voor Vermeer. De
gedetailleerde landkaart op de achterwand weerspiegelt ook Vermeers
voorliefde voor cartografie. De pose van de oude in slaap gedommelde
boekhoudster doet ook denken aan de mooie jonge vrouw in het vroege
Girl Asleep at a Table van Vermeer in het Metropolitan in New York.
Maes was als leerling van Rembrandt vertrouwd met het warme licht
van Rembrandt, maar ook Maes zoekt hier naar een ander, helderder
licht, het koele daglicht, waarin Vermeer de absolute grootmeester
zou worden.
Een andere link met Vermeer is het trompe l’oeil gordijn voor een van
Maes’ Luistervink-schilderijen, dat doet denken aan eenzelfde kunst-
greep van Vermeer in zijn Briefleserin in Dresden.
De luistervinkjes van Maes zijn zeer geliefd; voorstellingen waarin is
te zien hoe de vrouw des huizes haar dienstmeid betrapt met een vrijer.
Schalks en samenzweerderig kijkt mevrouw ons aan, met haar vinger op
de lippen trekt ze de aandacht van de kijker én maant tot stilte. Uit
het Dordrechts Museum, de Guildhall Art Gallery en het Wellington
Museum (beide Londen) komen prachtige luistervinken.
Op Maes’ schilderijen is iedereen iedereen voortdurend aan het beloeren.
De reeks Luistervink-werken lijken verschillende scènes uit één klucht.
Het thema van het voyeurisme in de Luistervink-schilderijen van Maes
is op een subtielere manier ook terug te vinden bij Vermeer. Bij
Vermeer is echter meestal de beschouwer zelf de voyeur. .
Het typerende Maes-rood zit ook in dit Naaistertje uit de Guildhall
Art Gallery in Londen. Kenmerkend is het Rood in de schilderijen van
Maes, zijn lievelings-kleurakkoord is rood-zwart-wit.
Ultramarijnblauw en citroengeel waren de koningskleuren voor Vermeer.
Vermeer kiest in zijn Dentellière in het Louvre in Parijs voor een
veel effectievere afsnijding van de compositie en kadrering om de
concentratie van het speldenwerk van de jonge vrouw zichtbaar en
voelbaar te maken.
“We are such stuff
as dreams are made on
and our little life
is rounded with a sleep”
William Shakespeare
In deze YouTube-video een rondleiding langs de vijf Vermeers in het
Metropolitan Museum of Art in New York door de voormalige conservator
Walter Liedtke, beginnend met Vermeers “Girl Asleep at a Table”.
De melancholie van “A Woman Left Lonely” van Janis Joplin is te
horen op YouTube:
Vermeer en Richard Learoyd – “De Magie van de Camera Obscura”
Gezien in Fotomuseum Den Haag op donderdag 12 december 2019:
“Richard Learoyd – De Magie van de Camera Obscura”. Een mooi
voorbeeld van “Slow Photography”: fotograferen met een
camera obscura. Ook Vermeer maakte als schilder gebruik van
een camera obscura.
“Life is a miracle
unfolding
in slow motion”
De Britse beeldend kunstenaar Richard learoyd (1966) foto-
grafeert met een camera obscura, die hij zelf heeft gebouwd.
Deze enorme camera, waarmee hij de afgelopen twintig jaar
foto’s heeft gemaakt, werkt volgens een eeuwenoude optische
techniek en produceert levensgrote fotografische werken in
een oplage van één.
In een tijd waarin foto’s lukraak en in overvloed worden
genomen, hebben Learoyds unieke beelden een haast betoverende
aantrekkingskracht als een vorm van “slow photography”.
De personen op zijn buitengewoon heldere portretten lijken te
leven in een verstilde wereld en stralen een dromerige schoon-
heid en kalmte uit, als een zacht oplichtend stilleven.
Richard Learoyd heeft zijn enorme camera obscura zelf gebouwd.
In zijn studio in Londen is de camera obscura een kamer in een
kamer. Door het formaat van het papier dat hij hierin kan be-
lichten zijn de foto’s vaak levensgroot of zelfs meer dan
levensgroot.
Het maakproces is enorm tijdrovend, zowel wat betreft de opname
als de voorbereiding. Het is daarom niet verwonderlijk dat hij
slechts een tiental foto’s per jaar maakt. Vermeer’s productie
lag niet hoger dan één à twee schilderijen per jaar.
Door het gebruik van een 750 mm lens in de opening van zijn
camera obscura vergroot hij het beeld zover dat het voorbij
gaat aan wat het menselijk oog kan zien. Het resultaat zijn
foto’s met een hoge mate van intensiteit, geringe scherpte-
diepte en zonder enige korrel. Omdat het een rechtstreekse
lichtafdruk is, zonder kwaliteitsverlies door tussenstappen,
blijft de schoonheid van het licht betoverend aanwezig.
In vele opzichten toont Learoyd zich schatplichtig aan de
schilderkunst. Niet alleen vanwege de unieke originelen en
het formaat van het werk, of de trage werkwijze maar ook
vanwege de onderwerpskeuze – niet voor niets richt hij zich
op de traditionele genres van de schilderkunst: landschap,
portret en stilleven. Hij “schildert” in zijn foto’s door de
manier waarop hij met licht omgaat, aandacht voor stofuitdruk-
king heeft en in zijn beelden de verstilling opzoekt.
Richard Learoyds zelfgebouwde camera obscura is een verfijnde
versie van het oorspronkelijke logge instrument. In zijn
variant van het oude apparaat is de magie behouden gebleven:
zowel het maken als het bekijken van zijn foto’s vereist een
trage, aandachtige blik en een contemplatieve houding die in
contrast staat met de vluchtige manier waarop we de wereld
normaliter observeren en fotograferen.
In opperste concentratie zoekt Learoyd naar de juiste composi-
tie. Daarna hangt hij een vel lichtgevoelig papier (Ilfochrome)
aan de achterwand van zijn camera. Zo creëert hij een direct
positieve afdruk – door deze arbeidsintensieve methode kan
Learoyd foto’s maken die unieke licht- en kleureigenschappen
hebben. Niets in Richard Learoyds foto’s is aan het toeval
overgelaten. Het lichtbeeld van de camera obscura heeft een
geheel eigen betoverende magie, die ook terug te zien is in de
schilderijen van Vermeer.
Met de camera obscura-foto’s van Richard Learoyd in het Foto-
museum in Den Haag nog op mijn netvlies ben ik in het Maurits-
huis naar Vermeer’s Meisje met de Parel gaan kijken en daar valt
mij meteen een treffende optische gelijkenis op met de foto’s
van Richard Learoyd: “she is made of light”. Tussen de twee Ter
Borg-schilderijen oogt het meisje van Vermeer als een stralend
lichtbeeld.
Met name het gezicht van Vermeers meisje met die delicate rozige
incarnaat-tonen, kleurovergangen en subtiel vervagende contouren
oogt heel fotografisch. Dezelfde zachte vloei en ‘smeltende’
floers van het licht, zoals je die in een camera obscura ziet.
Een door een lens weergegeven lichtbeeld in een donkere kamer
heeft een heel eigen sfeer en beeldeigenschappen. Vermeer wist
in zijn schilderijen de betoverende magie en eigen schoonheid
van de camera obscura meesterlijk te vertalen in verf.
Op YouTube is deze video te zien:
“Richard Learoyd takes us inside his giant home made camera”: