Gezien op zaterdag 17 augustus 2019 in Museum Het Valkhof in
Nijmegen: twee reliëfs van Jan Schoonhoven (Delft 1914-Delft 1994).
Schoonhoven wordt wel de “Vermeer van de twintigste eeuw” genoemd.
“Beauty of style
and harmony and grace
and good rhythm
depend on simplicity;
the true simplicity
of a rightly and nobly
ordered mind”
Plato
Net als zijn 17de-eeuwse stadsgenoot Johannes Vermeer was de
Delftse kunstenaar Jan Schoonhoven (1914-1994) gefascineerd door
het ritme van het licht. In de stralend witte reliëfs van Jan
Schoonhoven draait alles om ritme en licht. Geometrische ordening.
Een ritmische herhaling van een klein aantal basisvormen in reliëf.
Stralend wit om de werking van het licht zichtbaar te maken.
Begin jaren zestig begon Jan Schoonhoven met het vervaardigen van
witte, seriële reliëfs. Deze reliëfs zijn gemaakt van materialen
zoals gips, hout, papier-maché, karton en witte latex.
Er gaat een rustgevende eenvoud en stralend licht uit van de
werken van Jan Schoonhoven, net als in de schilderijen van Vermeer.
Voor beide Delftenaren is het licht het eigenlijke onderwerp van
hun werk. Schoonhoven werkte van 1946 tot 1979 bij de Centrale
Afdeling Gebouwen van (het toenmalige staatsbedrijf) PTT. Het
kunstenaarschap van Schoonhoven speelde zich af in de avonduren
en de vrije weekenden. Zowel Vermeer als Schoonhoven woonden hun
hele werkzame leven in Delft. Vandaar dat Schoonhoven in Delft
wel “de Vermeer van de twintigste eeuw” wordt genoemd.
“In quiet light and concentration” is ook op het werk van Schoonhoven
van toepassing.
Bij Vermeer zien we het verschijnsel ritme in de rijen witte en
zwarte marmeren vloertegels in de “Muziekles” uit Londen.
Of in het ritme van de loden strippen in het glas-in-lood raam in
“De Soldaat en het Lachende Meisje” in de Frick Collection, New York.
De ritmische herhaling van stadsgezichten-cartouches aan weers-
zijden van de landkaart in “De Schilderkunst” in Wenen.
Het geometrische ritme geeft ook stevigheid aan zijn composities
en versterkt de ruimtewerking. Er zit ook een ritme in de wijze
waarop het licht door het raamvenster de binnenkamer in stroomt,
hoe het licht via een diagonaal van linksboven naar rechtsonder,
trapsgewijs en ritmisch in sterkte afneemt. Er zit een muzikaal
ritme in het licht van Vermeer.
In Museum Het Valkhof in Nijmegen zijn momenteel twee reliëfs van
Jan Schoonhoven te zien ; een vroeg, klein reliëf uit 1965 en later,
rijp werk Reliëf r85-1 uit 1985.
In de loop van de jaren tachtig ontwikkelt Schoonhoven een nieuwe
vorm in zijn reliëfs, die doet denken aan dakpannen. Hierbij maakt
hij gebruik van karton, dat hij beschildert met halftransparante
witte latex-verf, dat het werk een schilderachtig effect geeft.
Er onstaat een paradox tussen het kwetsbare, tijdelijke materiaal
en het streven naar objectivering en tijdloosheid van het kunstwerk.
Onder invloed van wisselingen van de lichtval op het oppervlak
verandert het werk van vorm en daarmee van sfeer en uitstraling
op de beschouwer.
In zijn eigen woorden: “opeenvolging van één motief, één ding,
één object, één deel van de geïsoleerde realiteit door herhaling
houdt, behalve ritme en tijd, tegelijkertijd, vanwege de herhaling,
een suggestie van afwezigheid van tijd, van tijdloosheid in….”
Samen met andere kunstenaars richtte Schoonhoven in de jaren zestig
de Nul-groep op, die zich afzette tegen Cobra en streefde naar een
objectieve kunst, die ontdaan was van alle subjectieve emotie en
waarin de individuele rol van de kunstenaar tot een minimum werd
beperkt. Schoonhoven paste de voor Nul geldende stijlkenmerken toe
in zijn werk, zoals de ritmische ordening van min of meer gelijkvormige
elementen en de keuze voor het monochrome wit. In zijn reliëfs draait
alles om de werking van het licht, net als bij Vermeer.
Zijn zoektocht in de kunst wordt het best samengevat in zijn uitspraak:
“Je moet streven naar een minimum,
maar anoniem gaat het nooit”.
Jan Schoonhoven
De zwart-witte Vermeer-tegelvloer in mijn atelier heeft ook iets
rustgevends door de strakke geometrische werking ervan. Het “juiste
ritme en de edele orde” waar Plato over spreekt.
Misschien zit de voorliefde voor het licht en een heldere geome-
trische ordening wel in de genen van Delftse kunstenaars. In Vermeer
en Schoonhoven.
In de AVRO/TROS tv-serie “Het Geheim van de Meester”, waarin een team
reconstructies maakt van beroemde kunstwerken, is ook een aflevering gewijd
aan Jan Schoonhoven. Deze is terug te zien via deze link:
https://www.npostart.nl/het-geheim-van-de-meester/12-02-2019/AT_2109409
Op YouTube is deze trailer-video te zien van de film “Jan Schoonhoven
Official 18977” gemaakt door Sherman de Jesus uit 2005: