Overweging over het sfumato in de schilderkunst van Leonardo da
Vinci en Vermeer van Delft naar aanleiding van een bezoek aan de
tentoonstelling met originele tekeningen van Leonardo da Vinci
in het Teylers Museum in Haarlem op woensdag 12 december 2018.

“Love is a smoke
made with the
fume of sighs”
William Shakespeare

Vermeer’s Meisje met de Parel is vaak vergeleken met Leonardo da
Vinci als de “Mona Lisa van het Noorden”.

In de ogen van het Meisje ligt niets minder dan de blik van de liefde,
om de lippen van de Mona Lisa de zachte glimlach van een ongrijpbaar
mysterie. Het zijn tijdloze iconen van de schilderkunst.

Wat Leonardo da Vinci en Johannes Vermeer van Delft gemeen hebben is
dat ze ieder in hun eigen sfumato schilderen: sfumato is een schilder-
techniek waarmee schilders met dunne transparante olieverflagen con-
touren wazig maken en laten vervloeien, waardoor een zacht omfloerste,
dromerige atmosfeer van licht ontstaat. Vermeer (1632) schilderde
bijna twee eeuwen later dan Leonardo (1452). Voor Hollandse schilders
in de Gouden Eeuw gold Italië als het beloofde land van de schilder-
kunst en stond Leonardo ook toen al op eenzame hoogte in het pantheon
der grote meesters van weleer.

De Brieflezende Vrouw in Blauw van Vermeer uit het Rijksmuseum vind
ik een mooi voorbeeld van een schilderij in sfumato: de contouren
zijn verzacht en de overgangen van licht naar donker zijn soms nau-
welijks waarneembaar, alsof de vrouw omhuld is in een soort van rook
of mist.

Het blauwe haarlint bij haar gezicht verdwijnt bijna in de subtiele
huidtinten. In dit schilderij is me altijd de lichte partij op de
landkaart boven haar hoofd opgevallen; het is alsof een rivier
in haar hoofd stroomt als de woorden uit de brief die ze leest of
alsof er een vlam of rook uit haar hoofd omhoogkringelt. Alsof haar
gevoelens opstijgen in een hoge vlucht.

In dat geval zou het een letterlijke verwijzing naar rook kunnen zijn
en misschien wel naar Leonardo’s “sfumato” ( “fumo” is Italiaans voor
rook, “sfumare“ betekent letterlijk “verroken”, vervagen). De Duitser
Max Doerner noemt in zijn standaardwerk over schildertechniek dit
effect “Schmelz”, in elkaar versmolten doorschijnende verflagen.

Vermeer zou Leonardo’s boek Trattato della Pittura heel goed gekend
kunnen hebben, daar hij een naam had als kenner van de Italiaanse
schilderkunst. Daarin stelt Leonardo in dit verband: “Licht en
schaduw zouden zich zonder lijnen of grenzen moeten mengen, net
als rook”. In dat geval zou de Brieflezende Vrouw in Blauw als
Vermeer’s eigen ode aan Leonardo’s “Sfumato” gezien kunnen worden.

In de fotografie is “soft focus” het equivalent van “sfumato”.
Interessant in dit verband is dat Leonardo zich ook al bezig hield
met optische effecten van lenzen en experimenteerde met de camera
obscura, en zo mogelijk net als Vermeer geboeid raakte door de
delicate zachte overgangen en het atmosferische licht van soft
focus beelden. Zoals in dit glamourous Hollywood-portret van
filmster Marlene Diettrich.

De beroemde glimlach van Mona Lisa is hét schoolvoorbeeld van de
sfumato-techniek.

Op YouTube is de song “Smoke Gets In Your Eyes” te horen van Blue
Haze uit 1972:
“When a lovely flame dies
smoke gets in your eyes”:

Op YouTube is het liedje “Als de Rook om je Hoofd is Verdwenen”
van Boudewijn de Groot te horen: