De film Girl With a Pearl Earring van regisseur Peter Webber uit 2003 naar
de gelijknamige roman van schrijfster Tracy Chevalier uit 1999 is de beste
speelfilm so far over Vermeer. Met in de hoofdrol actrice Scarlett Johans-
son als Griet, die als dienstmeisje werkt bij de familie Vermeer en het
fictieve model is voor Vermeer’s iconische schilderij Meisje met de Parel
in het Mauritshuis in Den Haag.
“Vermeer himself
provides the metaphor:
she is like a pearl”
Lawrence Gowing
Het schilderij Meisje met de Parel van Johannes Vermeer uit 1665 in het
Haagse Mauritshuis geldt al jaren als een publiekslieveling. Haar blik be-
tovert elke generatie opnieuw. In 1999 verscheen de roman Girl With a
Pearl Earring van de Amerikaans/Britse schrijfster Tracy Chevalier en in
2003 de gelijknamige speelfilm van regisseur Peter Webber met de Ameri-
kaanse actrice Scarlett Johansson in de hoofdrol.
“Scarlett Johansson stars as Griet, a young 17th-century servant in the
household of the Dutch painter Johannes Vermeer (played by Colin Firth)
at the time he painted Girl with a Pearl Earring (1665) in the city of
Delft in Holland”.
De roman van Tracy Chevalier verscheen in 1999.
Synopsis van het boek: “De zestienjarige Griet treedt als dienstmeisje in
dienst bij de vermaarde schilder Johannes Vermeer. Het beeldschone, pro-
testantse meisje weet al snel een plek te veroveren binnen de katholieke
familie. De kunstenaar raakt in de loop der jaren steeds meer gecharmeerd
van haar schoonheid, en besluit haar te schilderen”.
De film van regisseur Peter Webber was in 2003 in de bioscoop te zien:
Synopsis van de film: “Griet (Scarlett Johansson) is een dochter van een
Delftse tegelmaker. Zij komt op zestienjarige leeftijd als dienstmeisje
bij de schilder Johannes Vermeer (Colin Firth) in de huishouding werken,
en is zo getuige van een ongelukkig huwelijk. Op verzoek van Vermeers
mecenas Pieter van Ruijven (Tom Wilkinson), die een oogje heeft op Griet,
staat ze model voor Vermeers schilderij Meisje met de Parel uit 1665.
Zij draagt daarbij op initiatief van Vermeer de parels van zijn vrouw,
zonder haar toestemming of medeweten, en tot haar grote woede. Het
schilderij leidt zo tot het vertrek van Griet uit het huis van Vermeer.
Griet is daarbij speelbal en slachtoffer van alle sluimerende conflic-
ten tussen de personen in het huis van Vermeer. Als Johannes Vermeer
10 jaar later sterft, ontvangt Griet tot haar verbazing de parels uit
handen van iemand in Vermeers huishouding”.
Regie: Peter Webber
Director of photography/cinematography: Eduardo Serra (Oscar-nominatie)
Kostuums: Dien van Straalen (Oscar nominatie)
Art Direction: Ben van Os.(Oscar nominatie)
De muziek is van Alexandre Desplat.
Naast het dienstmeisje Griet (Scarlett Johansson) bestaat de cast in het
kostuumdrama Girl With a Pearl Earring uit: Vermeer’s vrouw Catharina Bol-
nes (Essie Davis), de schilder Vermeer (Colin Firth), de mater familias/
schoonmoeder van Vermeer Maria Thins (Judy Parfitt) en Vermeer’s belang-
rijkste opdrachtgever/mecenas Pieter van Ruijven (Tom Wilkinson).
Vermeerkenners en critici waren destijds niet zo gelukkig met hoe de
vrouw van Vermeer Catharina als een dom, verwend, ijdel en jaloers vrouw-
tje werd weggezet in een verondersteld ongelukkig huwelijk met Vermeer
en ook niet met de rol van de oversekste opdrachtgever/kunstverzamelaar
Van Ruijven, die zijn handen niet thuis kan houden bij de vrouwen. Maar
iedere regisseur weet dat je in film of theater tegengestelde karakters
nodig hebt om interessant drama te krijgen.
“There is a high level of probability that Pieter van Ruijven was Ver-
meer’s patron, since 21 of the artist’s paintings belonged to his estate,
but no documentary evidence survives. And there is certainly not the
slightest hint that he was the sexual predator that Chevalier portrays”.
In de film ontwikkelt het dienstmeisje Griet zich, naast het poseren als
een mooi jong model, ook als een artistiek klankbord voor de schilder Ver-
meer. Soms beïnvloedt ze een artistieke keuze van Vermeer, zoals het ver-
wijderen/overschilderen van een spaanse stoel links op de voorgrond in
zijn schilderij “Vrouw met Waterkan”, nu in New York. Voor sommige cri-
tici schiet dit gegeven voor de geloofwaardigheid van de film in een ze-
ventiende eeuwse setting wel een tikkeltje te ver door langs een heden-
daagse feministische meetlat. Hoewel buitenlandse reizigers in het zeven-
tiende-eeuwse Holland in hun reisverslagen wel al gewag maakten van de op-
vallend zelfbewuste en zelfstandige rol van vrouwen.
Vermeer vraagt het dienstmeisje Griet tijdens het poseren om haar witte
hoofddoek af te doen en raakt van slag door haar prachtige sensueel los-
hangende weelderige haar. Een subtiel erotische scene. Een criticus
schreef: Chevalier presents “an exquisitely controlled exercise that
illustrates how temptation is restrained for the sake of art”.
In sommige close up shots is mooi de stille concentratie van het kijken
gevangen, waarin Griet kijkt hoe het licht door een stukje doorschijnende
vernishars fonkelt.
“In quiet light and concentration”. Cinematographer Eduardo Serra kreeg
terecht een Oscar-nominatie voor het mooie “Vermeer-licht” in zijn beel-
den, het koele daglicht van Vermeer, soms afgewisseld met het warme licht
van Rembrandt in avond-scenes.
Het drie ramen-atelier van Vermeer in de film. Met de medaillon glas-in-
lood ramen in de “Cleaning the Windows”-scene. Terecht merkt het dienst-
meisje Griet in de film over het wassen van de ramen op, dat “it may
change the light”. Net als glas-in-lood ramen krijg je met ongewassen
ramen een zachter, gezeefder daglicht. Er is terecht gekozen voor een
kale, houten planken vloer en niet voor de wit-zwart marmeren tegelvloer,
zoals we die zo goed kennen van Vermeer-schilderijen. Dergelijke vloeren
waren niet gebruikelijk in zeventiende eeuwse woonvertrekken in woon-
huizen en voorbehouden aan openbare gebouwen als kerken of het stadhuis
in Delft, waar ze ook nu nog te zien zijn.
Een mooi jong meisje, mooi in het licht gezet bij het raam. Dat is toch
het kernbeeld van Vermeer.
Een mooie scene is die waarin Griet de ramen van het atelier wast. Vermeer
komt toevallig binnen in zijn atelier en doet zo inspiratie op voor de
pose van de Vrouw met Waterkan, zoals het heldere daglicht speelt over
haar blanke huid, witte linnen hemd en hoofddoek en zo alles mooi maakt.
In de film hangt steeds een broeierige onderhuidse spanning tussen kijken
en bekeken worden, vanachter een deur, een gordijn of een schilderezel.
Kortom: de blik van de voyeur, het voyeurisme. Een geliefd thema bij Ver-
meer en in de zeventiende-eeuwse schilderkunst.
In de film onstaat een onuitgesproken, geheime verhouding tussen de schil-
der Vermeer en het dienstmeisje Griet binnen het huis van zijn schoonmoe-
der en zijn vrouw met elf kinderen. In de woorden van Chevalier: “It was
not a house, where secrets could easily be kept”. Een gegeven dat zich
bij uitstek leent voor voyeuristsche beelden van heimelijke ontmoe-
tingen en verborgen intimiteiten. En de steelse blik van een zich onge-
zien wanende voyeur.
Het Vermeer-atelier met de verduisterde hoek met de camera obscura en de
daglicht-verlichte hoek met het tableau vivant. Art Director Ben van Os
heeft de sfeer, aankleding en inrichting van het Vermeer-atelier goed we-
ten te benaderen. De film is destijds gedraaid met een budget van 12 mil-
joen dollar. Girl With a Pearl Earring is dus een relatief “goedkope”,
kleinschalige filmproductie, die past bij de intieme setting van een art-
house film. Een gemiddelde Hollywood-productie kostte destijds meer dan
100 miljoen dollar.
Scene met de camera obscura. Vermeer laat Griet het projectiebeeld in de
camera obscura zien, met een tableau vivant van de Vrouw met Waterkan in
New York en legt haar de werking van de lens uit, een van de grootste in-
novaties in de Gouden Eeuw. De scene waarin ze samen onder de schilder-
mantel van Vermeer naar de betoverende schoonheid van het lichtbeeld kij-
ken, levert een mooi intiem beeld op.
Ook een mooie scene is het openen van de verduisterluiken om het licht in
het atelier van Vermeer binnen te laten stromen. “Let there be light!”.
Opvallend is hier ook de ledenpop die tijdelijk als model fungeert om po-
sitie, houding en kostuum in een vaste opstelling te arrangeren.
Zo’n ledenpop is op meerdere atelier-schilderijen uit de zeventiende eeuw
te zien, en ik vind het heel aannemelijk dat Vermeer gezien zijn langzame,
tijdrovende werkwijze tussentijds ook gebruik maakte van zo’n ledenpop om
de poseertijd van zijn levende model te bekorten en als houvast om zijn
model in een vaste positie te kunnen blijven waarnemen.
Vermeer en Griet kijken samen door het raam naar buiten naar de wolken en
Griet ontdekt de kleuren in de schijnbaar witte wolken. Zoals de wolken-
lucht in Vermeers Gezicht op Delft, een schilderij dat oogt, alsof je door
een raam naar buiten kijkt. Kostuumontwerper Dien van Straalen ontwierp
relatief eenvoudige kostuums voor het dienstmeisje Griet, maar ook voor
de schilder Vermeer, die op zichzelf beslist geen rijk man was.
Vermeer doet de parel oorhanger van zijn vrouw Catharina in het oor van
het dienstmeisje Griet, dat model zal staan in het schilderij van het Pa-
relmeisje, waar de film om draait. Met de mooie zijden oosterse geel-
blauwe hoofddoek en de kostbare parels zet de schilder Vermeer het een-
voudige dienstmeisje op een voetstuk. Het “verheffen van de onaanzienlij-
ken” is zeker een thema in de schilderkunst van Vermeer; ook bijvoorbeeld
in Het Melkmeisje in het Rijksmuseum.
Colin Firth met de geconcentreerde blik van de schilder Vermeer. Het valt
niet mee voor een acteur om de rol te spelen van een man, waarvan we bijna
niets weten. Met zijn intense, ingehouden spel, zet hij binnen deze beper-
kingen een geloofwaardige Vermeer neer. Firth speelt een Vermeer die wor-
stelt om een eigen stille private ruimte en rust voor zichzelf te vinden
temidden van een overvol huis van een grote familie met de onrust van
veel lawaaierige en aandacht opeisende kinderen. Vermeer had veertien
kinderen (!).
Mooie close up scene tijdens het poseren van Griet voor het schilderij.
Het sensuele bevochtigen van haar lippen. Hier heeft het poserende dienst-
meisje Griet de parel oorhangers nog niet in. Net als in het schilderij
zit er een mooi geel-blauw-rood kleurakkoord in deze close up filmstills,
met de delicate rozige tinten van haar blanke huid.
Het dienstmeisje Griet krijgt steeds meer taken in Vermeer’s atelier; in
deze close up mengt ze met een paletmes olieverf met het kostbare ultrama-
rijnblauw – de favoriete kleur van Vermeer – met lijnolie.
De blauw-gele hoofddoek en de twee parel oorhangers (uit de museumwinkel
van het Mauritshuis in Den Haag!). De parels waar de hele film Girl With
a Pearl Earring om draait: “She is like a Pearl” (Gowing) is in deze
film de ultieme metafoor.
Scene met Griet in een tableau vivant-opstelling in het atelier van Ver-
meer voor Het Concert in Boston: met aan de muur het schilderij De Koppe-
laarster van Dirck van Baburen en een landschapschilderij. Verder een
clavecimbel met een met een landschap-voorstelling beschilderd sierdeksel
en spaanse stoelen. Tegen dit decor komt het tenslotte tot een hevige
uitbarsting van alle ingehouden, opgekropte en onderdrukte emoties tus-
sen Vermeer, zijn vrouw Catharina en het dienstmeisje Griet, die vervol-
gens zich gedwongen ziet het huis te verlaten.
De slotscene van de film: close up van de parel die vervolgens langzaam
uitzoomt naar het totaalshot van het iconische originele schilderij van
Vermeer: Het Meisje met de Parel in het Haagse Mauritshuis.
Een andere speelfilm over Vermeer is de televisie-film Brush With Fate van
Hallmark, eveneens uit 2003, met actrice Glenn Close naar een roman van
Susan Vreeland: Girl in Hyacinth Blue uit 1999. Een lerares meent dat ze
een origineel, nog onbekend schilderij van Vermeer in haar bezit heeft en
raadpleegt een kunsthistoricus. De film laat in retrospectief de lotgeval-
len van het schilderij zien, als het door de eeuwen heen van de ene eige-
naar naar de andere overgaat tot aan de tijd van Vermeer zelf. Het schil-
derij, dat moet doorgaan voor een nog onontdekte Vermeer is ten behoeve
van deze Hallmark-film geschilderd door de kunstschilder Jonathan Janson,
webmaster van de onvolprezen website Essential Vermeer.
Hoewel deze televisie-film in hetzelfde jaar (2003) uitkwam als de bios-
coopfilm Girl With a Pearl Earring, was ze minder succesvol. Hetzelfde
geldt voor de roman van Vreeland versus die van Chevalier.
Synopsis van de televisie-film “Brush with Fate”:
“Een Amerikaanse kunsthistoricus ontdekt een schilderij waarvan de ge-
schiedenis terug lijkt te gaan tot de schilder Johannes Vermeer”.
“This is a story of a Vermeer painting, beginning with it’s present owner
and tracing back through about five owners and finally to the artist Ver-
meer himself while painting the picture”.
“A little gem of a novel is Susan Vreeland’s Girl in Hyacinth Blue, a
series of short tales about a mysterious painting attributed to the great
17th-century Dutch artist Jan Vermeer and its effect upon the lives of
all who come in contact with it”.
Hoewel Girl With a Pearl Earring een charmante en verdienstelijke kunste-
naarsfilm is, haalt deze nergens het nivo van het meesterwerk “Amadeus”
van Milos Forman over Mozart uit 1984. De film “Amadeus” maakt de geniale
muziek van Mozart hoorbaar, zichtbaar en voelbaar. De uitvoeringen van de
muziek van Mozart zijn van topkwaliteit, van dirigent Sir Neville Marri-
ner met het orkest van de Academy of Saint Martin in the Fields.
Het kostuumdrama “Girl With a Pearl Earring” is vooral een romantisch
liefdesverhaal tussen de schilder Vermeer en zijn model, maar de genia-
liteit en kwaliteit van Vermeer’s schilderkunst wordt nergens écht zicht-
baar en voelbaar. Mede omdat de in de film getoonde Vermeer-schilderijen
kopieën zijn van matige kwaliteit. Dat doet afbreuk aan de geloofwaar-
digheid van de genialiteit van Vermeers schilderkunst, zoals die in de
film te zien is. De schilderkunst van Vermeer zelf komt binnen de film
zelf eigenlijk letterlijk niet echt uit de verf, terwijl je in de film
Amadeus de allermooiste uitvoeringen van de muziek van Mozart te horen
krijgt.
Het scenario van de film Amadeus is gebaseerd op het toneelstuk Amadeus
van Peter Shaffer uit 1979. Dit stuk is losjes gebaseerd op de laatste
jaren van Mozarts leven. De plot is een variant van het toneelstuk van
Aleksandr Poesjkin Mozart i Salieri (Моцарт и Сальери, Mozart en Salie-
ri uit 1830), waar Rimski-Korsakov zijn opera Mozart i Salieri (1897,
eerste uitvoering 1898) op baseerde.
Er bestaat zelfs een website met de mooiste parels van zinnen uit de
film Amadeus. Ook de dialogen zijn van een hoog literair gehalte. Peter
Shaffer won terecht een Oscar voor het scenario van Amadeus. Het sce-
nario van Girl With a Pearl Earring werd niet genomineerd voor een Os-
car. Het is geen toeval dat de Oscar-nominaties vooral gingen naar de
visuele vormgeving van de film: kostuums, fotografie/cinematografie,
decorontwerp. Wel is de film zeker meer als een kostuumdrama met
louter “mooie plaatjes”.
Toch is “Vermeer door de ogen van zijn dienstmeisje Griet” (van Che-
valier) niet zo’n briljante vondst als “Mozart door de ogen en oren
van zijn rivaal Salieri” (van Poesjkin) dat wel is. Dat Salieri, zelf
een groot componist, begrijpt waarom de muziek van Mozart zo bijzonder
en geniaal is, dat is geloofwaardig. Dat een eenvoudig dienstmeisje
de artistieke genialiteit van de schilderkunst van Vermeer kan inzien,
kan vatten wat een Vermeer nou precies zo goed en bijzonder maakt,
overtuigt minder.
Bij actrice Scarlett Johansson zijn het vooral haar volle zinnelijke lip-
pen, die de meeste aandacht vragen. Bij het Meisje met de Parel draait
het toch vooral om de ogen, om die ene blik. Onwillekeurig moet ik dan
denken aan de jaren ’50 actrice en mode-stijlicoon Audrey Hepburn met
haar sprekende ogen, al is zij meer een zuidelijk type. Audrey Hepburn
bracht een deel van haar jeugd tijdens de oorlogsjaren door in Arnhem
en Velp, niet ver van mijn eigen woonplaats Nijmegen….. Bij Vermeer
past op zichzelf het blonde noordelijke type van Scarlett Johansson
beter. Overigens zijn de vochtige rode lippen van Vermeer’s Meisje met
Rode Hoed ook zinnelijk te noemen. In het Meisje met de Parel zijn de
zinnelijke, vochtige rode lippen mooi in balans met de zuivere spre-
kende blik in haar grote open ogen.
Deze scenes uit Amadeus op YouTube bezorgen mij nog steeds een kippen-
velmoment:
Mooie scenes uit de film Girl With a Pearl Earring op YouTube: