Net als in onze tijd stonden kunstenaars in de 19e eeuw in de eeuwen-
oude traditie van het variëren op het werk van anderen, zoals Vermeer
zelf dat ook deed met het werk van de genreschilders in zijn eigen
tijd. Twee voorbeelden: de Amsterdamse schilder Nicolaas van der
Waay en de Oostenrijker Franz Xaver Wolf, bij wie de invloed van
Vermeer duidelijk aan te wijzen is.
“Seek not to follow
in the footsteps of
the wise.
Seek what they sought”
Basho
Nicolaas van der Waay (Amsterdam 1855-1936)
De negentiende-eeuws geschoolde kunstenaar Nicolaas van der Waay
is het meest bekend geworden door zijn schilderijen met Amsterdamse
weesmeisjes. Dit Lezend Meisje is duidelijk geïnspireerd op de Brief-
lezende Vrouw in Blauw van Vermeer. Dit is één van de eerste schil-
derijen van Vermeer, die halverwege de 19e eeuw in het openbaar te
zien was, nadat de privé-verzamelaar Adriaan van der Hoop (1778-
1854) zijn schilderijen-collectie had nagelaten aan de stad
Amsterdam in 1854.
Van der Waay maakte een reeks tekeningen en schilderijen naar model-
len uit het Amsterdamse Burgerweeshuis, gekleed in hun typische rood-
zwarte kleding, zoals dit model, staande voor een spiegel tegen de
achtergrond van een witgekalkte muur.
Een van zijn bekendste werken is Kerkgang van Burgerweesmeisjes,
geschilderd rond het begin van de 20ste eeuw, dat bewaard wordt in
het Amsterdams Historisch Museum. Elke zondag gingen de burgerwezen
in een lange stoet van het Burgerweeshuis naar de Westerkerk aan de
Prinsengracht of naar de Nieuwe Kerk op de Dam.
Het thema van het lezen van een boek keert regelmatig terug bij de
“Burgerweesmeisjes”-schilderijen van Van der Waay. De natuurlijke
verstilling en concentratie en de schoonheid van een jong meisje
in het licht bij het raam blijft steeds nieuwe generaties kunste-
naars aantrekken en betoveren.
“One of the pleasures
of reading old letters
is the knowledge
that they need no answer”
Lord Byron
Het Lezende Meisje van Nicolaas van der Waay oogt vlot en spontaan
geschilderd, de Blauwe Briefleester van Vermeer heeft een meer foto-
grafische look en is meer het resultaat van een bedachtzame studie
van compositie, licht en kleur. Vermeer nam alle tijd.
Zijn werken zijn veel subtieler en verfijnder “in elkaar gezet”.
Het is een kleine wereld die Vermeer op zich laat inwerken, een
wereld waarin hij geheel en al oog kan zijn.
De Brieflezende Vrouw in Blauw is omgeven door een aura van inti-
miteit. Zij gaat volledig op in haar eigen, besloten wereld. De
beschouwer weet niet wat er in de brief staat die ze leest en wie
de brief geschreven heeft, wat de scene op subtiele wijze een
geheimzinnige en raadselachtige onderhuidse spanning meegeeft.
Hoewel Franz Xaver Wolf (Oostenrijk, 1896-1990) het grootste deel
van zijn leven in de 20e eeuw leefde en werkte, heeft zijn werk alle
kenmerken van de negentiende eeuwse traditionele genreschilderkunst,
sterk beïnvloed door de Hollandse meesters uit de Gouden Eeuw.
Het schilderij Die Musikstunde is geïnspireerd op The Music Lesson
van Vermeer in de Royal Collection in Londen.
Het schilderij in het schilderij is de Molen van Wijk bij
Duurstede van Jacob van Ruijsdael in het Rijksmuseum.
Deze Briefleserin van Franz Xaver Wolf heeft twee Vermeer-beeld-
citaten: Die Briefleserin in Dresden en de Liefdesbrief (uitsnede)
uit het Rijksmuseum als schilderij in het schilderij.
Deze Briefleserin doet denken aan een Oostenrijkse versie van de
Briefleester in Blauw van Vermeer in het Rijksmuseum. Het schilderij
in het schilderij is Het Laantje in Middelharnis van Hobbema,
National Gallery, Londen.
Het compositieschema van deze Musikstunde is ontleend aan
Vermeers meesterwerk De Schilderkunst in het Kunst Historisches
Museum in Wenen.
Het opzij geschoven gordijn en de tafel met stilleven fungeren als
repoussoir. Het schilderij in het schilderij is Het Parelsnoer
uit Berlijn.
Ook dit schilderij van een Lezende Rabbijn is van Franz Xaver Wolf.
De levenslange studie en toewijding van de rabbijn aan de wijsheid
en mystiek van de Talmoed en de Thora doet mij denken aan eenzelfde
houding van Vermeer tot de schilderkunst. De historicus Huizinga
omschreef ooit Het Melkmeisje van Vermeer als een “heiliging van
het alledaagse”.
Op Internet is deze PDF These te vinden: “Antwoorden aan Vermeer”
door Myrthe Krom uit 2015, als aanzet voor het symposium
“Discovering Vermeer” in het Rijksmuseum in 2016.
Op YouTube is deze muziek-video te vinden van Herb Weidner “The
Orphans” naar het schilderij “Kerkgang van Burgerweesmeisjes”
van Nicolaas van der Waay: