Jacobus Vrel – Een Kleine Raadselachtige Meester in de Schaduw van Vermeer

Expositie in Mauritshuis in Den Haag tot 8 augustus 2021: schilderijen van
Jacobus Vrel. De sobere en lege interieurschilderijen van deze kleine ze-
ventiende eeuwse meester hebben iets raadselachtigs. Vanwege zijn karige
en lege interieurs en soms wat onbeholpen schildertechniek, is Vrel wel
eens getypeerd als een “Vermeer du Pauvre”, soms zelfs als een amateur-
schilder. Toch weet hij in zijn eigenzinnige werk met zijn bescheiden
middelen en talent een interessante psychologische sfeer van verstilling
en melancholie op te roepen.

“Silence is the home
of the awakened mind”
Buddha

Jacobus Vrel is een kleine, raadselachtige meester, bij het grote publiek
een onbekende, en altijd in de schaduw gebleven van zijn inmiddels wereld-
beroemde tijdgenoot Johannes Vermeer, met wie hij bij toeval dezelfde ini-
tialen deelt: JV. Maar hun beider werk straalt een anderssoortig levensge-
voel uit: Bij Vermeer kan men spreken over een “verstilde levensvreugde”,
bij Vermeer is het leven licht, kleurrijk en doorzichtig. Het levensgevoel
van Vrel neigt meer naar “stil verdriet”, soms zelfs naar rouw neigende
melancholie in bijna monochrome grijstinten. Licht versus duisternis. Dit
verschil kan ook het gevolg zijn van een heel andere Zeitgeist, het le-
vensgevoel van een andere generatie. Een oorlogsgeneratie heeft een ander
levensgevoel dan een welvaartsgeneratie.

Bij dit werk van Vrel, Zittende Vrouw Kijkend naar een Kind door een Raam,
in de Fondation Custodia in Parijs, lijkt een oude moeder te rouwen om
een kind dat ze ooit verloren heeft “aan gene zijde in het donker”, bij
Vermeer zien we een jong verliefd stel in stralend lentelicht in De Sol-
daat en het Lachende Meisje in New York.

Jacobus Vrel is een van de meest mysterieuze van alle kleine Hollandse
genreschilders uit de zeventiende eeuw. Met Vermeer heeft hij dat raadsel-
achtige gemeen. Van Vermeer zelf weten we al weinig, van Vrel weten we
echt helemaal niets, geen geboortejaar of sterfdatum, niet eens in welke
plaats hij werkte. Een verder volkomen onbekende kunstenaar, waarvan al-
leen een kleine veertig schilderijen tot ons gekomen zijn.

Op stylistische gronden wordt algemeen verondersteld dat hij werkzaam was
in Delft, hoewel zijn naam daar nergens in de stads- en gilde-archieven
te vinden is. De dateringen van zijn schilderijen variëren tussen 1654 en
1662. Hij moet eerder als een voorloper van Vermeer en Pieter De Hooch
worden beschouwd, een pionier van het interieurstuk.

Vrel’s schilderijen zien er vreemd uit, zijn figuren zijn in zichzelf ge-
keerd en zijn straat-taferelen ogen als theaterdecors. Op het eerste ge-
zicht lijkt Jacobus Vrel het gewone alledaagse leven in de Hollandse Re-
publiek in de 17e eeuw af te beelden, maar in wezen schept hij een won-
derlijk eigenzinnige wereld met een subtiel psychologisch-raadselachtige
sfeer. Hij doet geen moeite de aandacht van de beschouwer te trekken, de
beschouwer wordt min of meer buitengesloten en heeft geen deel aan het
gebeuren in het schilderij. Zijn figuren wenden zich van ons af, keren
ons de rug toe of lijken in hun eigen gedachten of dagdromen verzonken.
Zijn werken ademen een volkomen – soms zelfs benauwende – stilte.
Achter zijn schijnbare eenvoud gaat een complexe gedachtenwereld schuil,
die hij via een psychologisch geladen sfeer in zijn interieurs weet op
te roepen.

“Listen to silence.
It has much to say”
Rumi

Jacobus Vrel specialiseerde zich in twee verschillende schildergenres. De
ene helft van zijn schilderijen verbeelden lege en kale interieurs ge-
schilderd in de stijl van Pieter Janssens-Elinga of Pieter de Hooch. Hij
schilderde graag kale witte muren op een manier die aan Vermeer doet den-
ken. De andere helft van zijn werk bestaat uit straatscenes waarin de
huizen vaak frontaal worden afgebeeld, zoals in Vermeer’s Straatje in het
Rijksmuseum in Amsterdam. Misschien zal er op een dag uit verder archief-
onderzoek meer informatie aan het licht komen over deze raadselachtige
schilder.

De signaturen op zijn schilderijen zijn de enige bewaard gebleven documen-
ten over het leven van Jacobus Vrel. Vrel had overigens de gewoonte om
zijn signatuur op een klein strookje papier te zetten, dat hij op de lege
vloer van zijn interieurs schilderde.
Zijn ogenschijnlijk naieve stijl en zijn geringe aantal schilderijen heb-
ben zelfs hier en daar geleid tot de veronderstelling dat hij gewoon een
amateur-zondagsschilder is. Wetenschappers leggen vaak een verband tussen
Vrel’s manier van schilderen en Delftse kunstenaars als Johannes Vermeer
en Pieter de Hooch, maar details in zijn straatscenes zouden ook een aan-
wijzing kunnen zijn voor connecties met Haarlem, Friesland, Vlaanderen,
of zelfs Rijnland-Westfalen in Duitsland. Acht en dertig schilderijen van
huiselijke interieurs, binnenplaatsen, straatscenes en kerkinterieurs
worden door de kenners met zekerheid aan Vrel toegeschreven. Zijn enige
gedateerde schilderij uit 1654 wekt de suggestie dat Vrel geen navolger,
maar juist een voorloper was wat betreft de belangstelling van Delftse
kunstenaars voor huiselijke onderwerpen en de werking van het licht.
Vrel nam afstand van de traditie van de Hollandse fijnschilders om de
stofuitdrukking in hun schilderijen tot in minutieus detail uit te wer-
ken. In plaats daarvan creëerde hij hoge binnenruimtes, die vaak een
raadselachtig gevoel van leegte uitstralen. Zijn interieurs, met hun
merkwaardige lage stoelen, geven vaak slechts een enkele vrouwelijke
figuur weer, doorgaans ook nog op de rug of en profil gezien. Zijn
straatscenes laten een ongebruikelijk soort anonimiteit zien van onop-
vallende achterafstraatjes met gewone mensen. Vrel’s schildertechniek
— een recht toe-recht aan schildertrant zonder glaceringen of andere
verfijnde technieken — sluit naadloos aan bij de pretentieloosheid van
zijn onderwerpen.


Dit intrigerende werk van Vrel, “Zittende Vrouw kijkend naar een Kind
door een Raam”, bevindt zich in de Frits Lugt collectie van de Fondation
Custodia in Parijs, een goed bewaarde Geheimtipp in Parijs, dat alleen
echte liefhebbers weten te vinden. Het schilderij ademt een bijna surrea-
listische, raadselachtige sfeer in een moeder-kind relatie. Die voorover-
hellende stoel, het handgebaar van de moeder, die we alleen maar op de rug
zien, het bleke gezicht van het kind in het donker achter het raam waar
ze naar kijkt, de leegte van de kamer. Intiem en raadselachtig tegelijk.
Schildertechnisch is Vrel wat onhandig en onbeholpen, maar zijn mise-en-
scene doet modern aan en blijft de hedendaagse beschouwer intrigeren. De
twintigste eeuwse Amerikaanse schilder Edward Hopper hanteerde ook een
middelmatige schildertechniek, maar zijn visie en beeldconcepten zijn zo
sterk, dat ze dat gebrek aan techniek ruimschoots compenseren. Als je
als kunstenaar echt iets te zeggen hebt, kan soms een wat mindere tech-
niek de zeggenskracht van je werk zelfs ten goede komen.
De vrouwen van Vrel hebben steeds hun volledige aandacht op iets gericht
en zijn vaak op de rug gezien, zonder zich bekeken te voelen door een
toeschouwer.
Zoals de vrouw in de Fondation Custodia, wiens volledige aandacht is ge-
richt op de geestachtige verschijning van een klein meisje achter het
raam. Of het jongetje achter het raam in de Lezende Oude Vrouw met Klei-
ne Jongen achter het Raam in de Orsay Collectie in Parijs. Waarom keert
de oude vrouw hem nu juist de rug toe ? En waarom richt de andere vrouw
juist wel al haar aandacht op het meisje achter het raam ?

Bij Vrel wordt de beschouwer buitengesloten en deze zal nooit weten wat er
in het hoofd van de vrouw omgaat. De beschouwer zit gevangen in eendezelf-
de kamer, net als de vrouw, en kan niets anders dan alleen maar toekijken,
in verstilde contemplatie. Vrel is geen pleaser, die alleen maar aandacht
wil trekken en de behaagzucht van de beschouwer met mooie plaatjes wil be-
vredigen, maar creëert een vorm van stilte en rust, die juist iets veront-
rustends en confronterends heeft.
Zoals dat kind aan de andere kant van het raam, dat oogt als een geestes-
verschijning, als een overleden kind. De anonimiteit van Vrel geeft ons
de ruimte ons eigen verhaal op zijn beelden te projecteren. In dit schil-
derij wordt de beschouwer wel degelijk uitgenodigd om over de schouder van
de vrouw mee te kijken naar dat kind achter het raam.

Gravure van Sotain (naar een eerder voorbeeld van Bocourt) naar Jacobus
Vrel, Interieur met een Vrouw Leunend op een Open Deur. Het originele
schilderij van Jacobus Vrel bevond zich nog in de privécollectie van de
Vermeer-ontdekker Thoré-Bürger en werd in 1869 als een Vermeer verkocht
aan een onbekende koper. De huidige verblijfplaats van het origineel is
onbekend.
Bij de herontdekking van Vermeer rond 1866 werden een aantal schilderijen
van Jacobus Vrel nog aan Johannes Vermeer toegeschreven. Vrel en Vermeer
delen ook dezelfde initialen: JV. Pas later wist kunsthistoricus Abraham
Bredius Vrel als een op zichzelf staande kunstenaar te herontdekken en de
werken van Vrel uit het oeuvre van aan Vermeer toegeschreven werken te
ziften. .

De herontdekker van Vermeer, de Fransman Theophile Thoré-Bürger, had een
aantal schilderijen van Jacobus Vrel in zijn eigen privécollectie, die
hij destijds dus abusievelijk aan Vermeer toeschreef. Zijn beroemde ar-
tikel in de Gazette des Beaux Arts uit 1866 “Van der Meer de Delft” heeft
merkwaardigerwijs een frontispiece van een schilderij van Jacobus Vrel,
niet van Vermeer. We kennen dit schilderij van Vrel alleen van boven-
staand afgebeelde gravure van Sotain; de huidige verblijfplaats van het
origineel van dit werk van Vrel is tot op de dag van vandaag onbekend.
Het graf van Thoré-Bürger is overigens te vinden op de beroemde begraaf-
plaats Père Lachaise in Parijs (in het 48e arrondissement, in de buurt
van de grote franse schrijver Balzac), voor velen een geliefd bedevaarts-
oord van de godenzonen van de kunst.

Jacobus Vrel, Vrouw Leunend uit een Open Raam, Kunst Historisches Museum,
Wenen
Een vrouw aan het raam is een geliefd thema in de schilderkunst. We weten
niet waar de vrouw naar kijkt, staat ze te dagdromen, praat ze met een
buurvrouw tegenover of is haar aandacht getrokken door iets wat er buiten
op straat gebeurt. Ze is, zoals zo vaak bij Vrel, op de rug gezien, wat
haar aanwezigheid raadselachtig maakt. In de fotografie werkt zo’n “back-
shot” ook heel suggestief.
Het enige bewaard gebleven document over Vrel gaat over precies dit schil-
derij: aartshertog Wilhelm van Oostenrijk gold in zijn residentie in Brus-
sel als een verwoed kunstverzamelaar, waarbij de Vlaamse schilder David
Teniers II uit Antwerpen voor de aartshertog fungeerde als curator en
bemiddelaar voor aankopen voor zijn schilderijencollectie. Teniers en de
aartshertog verzamelden in Wenen kunstwerken op grote schaal. In een in-
ventaris uit 1659 zijn drie schilderijen van Jacob Vrel te vinden, waarin
een datering van 1654 te vinden is voor dit originele Vrel-schilderij in
Wenen, Vrouw Leunend uit een Open Raam.

Jacobus Vrel, Interieur met een Vrouw bij de Haard, Museo Thyssen-Borne-
misza, Madrid.
De vrouw zit voorovergebogen bij de haard, achter haar rug staat een wieg
bij een stoel voor een bedstee. Ook hier die raadselachtige ambiguïteit.
We zien haar gezicht niet, maar voelen haar verdriet. Er staat een wieg
van een kind. Misschien heeft ze haar kind verloren. Het werk van Vrel
ademt iets van rouw, verlies. Er hangt een schaduw van melancholie boven
dit tafereel, maar we zullen nooit weten waarom. Vrel houdt ervan om – net
als Vermeer – een dubbelzinnige psychologische sfeer te creëren. De haard
staat voor een toevluchtsoord voor de oude vrouw en haar melancholie.

Jacobus Vrel, Jonge Vrouw zittend bij een Ziekbed, National Gallery of
Art, Washington.
Van dit schilderij zijn vier verschillende versies bekend. Ook Vermeer
maakte vaak verschillende versies van hetzelfde onderwerp. Opvallend is
dat Vrel juist dit onderwerp (zorg voor de zieken) zo vaak herhaalt. Waar
Vermeer zaken als ziekte, verlies, dood en rouw angstvallig uit zijn
schilderwereld verbant, komen ze bij Vrel juist prominent aan de orde.
Vermeer schildert verstilde, maar kleurrijke en blije werken, the bright
side of life, waar Vrel meer oog heeft voor de melancholie en schaduw-
zijde van het leven.

Vier versies van de Jonge Vrouw zittend bij een Ziekbed in respectievelijk
Oxford, Antwerpen, Washington en San Diego. Zorg voor de zieken is een
steeds terugkerend thema bij Vrel.
Vrel doet geen moeite de beschouwer te verleiden of te behagen, maar daagt
de beschouwer wel uit om te verblijven in zijn interieur. Hij doet ook
geen enkele moeite contact te maken met de beschouwer.
Vrel’s vrouwen lijken anoniem, zonder dat ze een verhaal te vertellen heb-
ben. Ze lijken de beschouwer de toegang te weigeren tot hun blik, het on-
derwerp van hun aandacht, hun gedachten. Dat maakt ze juist intrigerend en
fascinerend. En wat zegt het over Vrel zelf, in al zijn anonimiteit, en
over diens eigen levensloop ? De zieke vrouw in de bedstee; is ze ster-
vende of ernstig ziek ?

Jacobus Vrel, Interieur met Slapende vrouw bij de Haard, Leiden
Collection, New York.
De vrouw zit te slapen in haar stoel bij de haard met een hoofdkussen.
Aan haar voeten liggen twee huiskatten te slapen. Tegenover haar staat een
lege stoel. Gaat het hier om een weduwe, die zojuist haar man verloren
heeft ?
In de 19e eeuw en daarna heeft het werk van Vrel vaak een negatieve kri-
tiek gekregen: “matig getalenteerd”, “marginaal en eigenzinnig”, “mono-
chrome monotony”, “the dully self effacing regularity of that line of
plates above the pelmet”, “his interiors lack narrative interest”. Tegen-
woordig is er juist een herwaardering voor de eigenzinnige stijl van Vrel.

Jacobus Vrel, Vrouw die Haar van Klein Meisje Kamt en een Jongen, die op
een Onderdeur Leunt., Institute of Arts, Detroit.
Het jongetje kijkt dromerig voor zich uit, de vrouw gaat op in de kleine
huishoudelijke taak van het kammen van het haar van het meisje.
Vrel’s interieurs zijn leeg in vergelijking met de meeste van zijn tijdge-
noten. De overvolle rijke interieurschilderijen in de zeventiende eeuw
fungeerden vaak als pronketalage voor vergaarde rijkdom als status sym-
bool. Lege interieurs bevorderen juist de werking van grote vlakken en een
zekere abstractie. Die zie je bij Vrel en ook bij Vermeer.

Ruim de helft van dit schilderij van Jacobus Vrel in Detroit is een lege,
witgepleisterde muur. De vergelijking met Vermeer’s Parelsnoer in Berlijn
dringt zich op. In beide gevallen is een prominente plek in het beeldvlak
ingeruimd voor een leeg stuk witgepleisterde muur dat door helder daglicht
beschenen wordt. Let wel: Vrel was als pionier een voorloper van Vermeer,
maar mist de kleur, luxe, rijkdom en verfijnde schildertechniek die Ver-
meer later zou ontwikkelen.

Jacobus Vrel, Straatscene met een Bakkerij bij de Stadsmuur, Hamburger
Kunsthalle.
Naast interieurstukken bestaat de andere helft van het oeuvre van Vrel uit
eveneens eigenzinnige straatscènes. Bij Vrel zien deze er naast Het
Straatje van Vermeer er eerder uit als film- of theaterdecors. De straat-
scènes van Vrel laten zich moeilijk vergelijken met voorbeelden van zijn
tijdgenoten. De composities in zijn straatscènes laten smalle en hoge bak-
stenen huizen zien, meestal met puntgevel-daken, en dicht op elkaar ge-
bouwd. Hij hanteert in deze werken altijd verticale, staande formaten. In
de nauwe met klinkers geplavleide steegjes zijn slechts een paar figuren
te zien. Zijn het echt bestaande locaties, die Vrel hier heeft weergegeven
of komen ze voort uit de verbeelding van de schilder zelf, en lijken ze in
niets op zijn directe omgeving ?
Onderzoekers hebben vergeefs geprobeerd zijn straatgezichten aan locaties
in een specifieke stad te linken. Het prominent afbeelden van een bakkers-
winkel in deze straatscene, heeft wel eens tot speculaties geleid dat Vrel
naast schilder ook bakker van beroep was. In sommige straatscènes van Vrel
zijn ook Capucijner monniken te zien. Misschien was Vrel geen Hollander of
Vlaming, maar van Duitse afkomst ? In Duitsland kon Vrel zijn werk verko-
pen buiten het gilde om. Mogelijk levert archiefonderzoek in Rijnland-West-
falen ooit iets op. En komt het raadsel Vrel nog ooit in het licht, uit de
schaduw van Vermeer.

De interieurs van Vrel worden ook wel geassocieerd met de interieurschil-
derijen van de Deense schilder Vilhelm Hammershoi (1864-1916); Hoewel Vrel
en Hammershoi van elkaar gescheiden zijn door twee eeuwen, is er een zeke-
re zielsverwantschap voelbaar tussen het levensgevoel en visie van deze
twee kunstenaars in hun schilderijen van een vrouw alleen in de intimiteit
van haar binnenkamer.

De interieurs van Vrel en Hammershoi hebben dezelfde protestantse sober-
heid gemeenschappelijk in hun bijna zwart-witte, monochrome wereld.
Hammershoi schilderde uitsluitend zijn eigen vrouw Ida als model in de
binnenkamers van hun appartement op Strandgade 30 in Kopenhagen.
Hammershoi wordt ook wel eens de Deense Vermeer genoemd.
Zijn schilderijen laten vaak een vrouw alleen zien in een lege kamer.
De kamer lijkt te fungeren als metafoor voor een toestand van de ziel.
Wordt Jacobus Vrel wel eens omschreven als een “Vermeer du Pauvre”, de
vrouwen van Vilhelm Hammershoi in hun doorgaanse zwarte kledij worden wel
eens getypeerd als “Vermeer’s Widow”.
Vermeer deelt met hen die protestantse voorliefde voor lege witgepleis-
terde muren, leegte en stilte, maar onderscheidt zich door zijn meer
katholieke hang naar rijkdom, luxe, kleur, genot en levensvreugde. In
dit verband had het feit dat Vermeer zich bekeerde van het Protestantse
naar het Katholieke geloof (om met zijn mooie jonge katholieke vrouw te
kunnen trouwen) mogelijk een belangrijke invloed op het uiteindelijke
levensgevoel in zijn werk. In de schilderijen van Vermeer mag – soms
letterlijk – ook gelachen worden, bij Vrel en Hammershoi overheerst in
de stilte een zekere zwaarmoedigheid en melancholie, die doet denken
aan de Zweedse cineast Ingmar Bergman.
In 2019 was in het Musée Jacquemart-André in Parijs een mooie Hammershoi-
tentoonstelling te zien: “Hammershoi, The Master of Danish Painting”.

Jacobus Vrel, Oude Lezende Vrouw met Jongen achter Raam en James McNeil
Whistler, Portrait of His Mother. Achter de lezende oude vrouw in het
schilderij van Vrel staat een jongetje achter het raam in het donker.
Als een bijna surrealistische geestverschijning. Het portret dat Whist-
ler van zijn moeder schilderde, doet ook met het scala van zwart-wit en
grijstinten denken aan haar strenge protestantse geloofsovertuiging.

Zaalbeeld in de National Gallery of Art in Washington met rechts het in
terieurschilderij van Vrel “Woman Seated by a Sickbed” naast de publieks-
lievelingen Meisje met Rode Hoed, Dame met Weegschaal en Meisje met Fluit
van Vermeer.

Interieurfoto’s in Huis Bonck in Hoorn. Voor wie de sfeer van de inte-
rieurs van Jacobus Vrel wil opsnuiven, is het de moeite waard het Huis
Bonck in Hoorn te bezoeken. Het heeft die typerende glazen pui en rondbo-
gige deur en eenzelfde schouw met een rij borden, die op de schilderijen
van Vrel steeds terugkeert.

Om Vrel recht te doen is het niet genoeg om Vermeer even uit het zicht
aan de kant te zetten. Zal Vrel, net als het kind aan de andere kant van
het raam, voor altijd ontoegankelijk blijven voor ons ? En wie zegt niet
dat hij zonder een gilde-registratie gewoon een zondagsschilder was, zo-
als sommige kenners opperen, gezien zijn matige schildertechnische vaar-
digheden ? Maar aan de andere kant: zou een amateurwerk zijn weg kunnen
vinden naar de kunstcollectie van een Oostenrijkse aartshertog? En waarom
zou hij een werk vier keer herhalen zonder een betalende opdrachtgever ?
En wie is de persoon Vrel zelf? Zijn de schilderijen scenes uit zijn
eigen leven en zijn de figuren in zijn schilderijen leden van zijn eigen
familie ? Heeft hij zelf zijn eigen vrouw of kind verloren aan een fatale
ziekte ? Waren zijn schilderijen voor hem een manier om dit verlies emo-
tioneel te verwerken ? Een manier om om te gaan met deze tragische ge-
beurtenis, door een muur van stilte en anonimiteit om zich heen op te
trekken ? Misschien zal Vrel zelf wel altijd een raadsel blijven, maar
gelukkig zijn er de schilderijen en kunnen we kijken.

Op YouTube is deze lezing te volgen van Kristen Gonzalez, “Signed JV,
but not by Vermeer: Jacob Vrel’s Young Woman in an Interior” in de
National Gallery of Art in Washington: