“’There are more things
in Heaven and Earth, Horatio,
than are dreamt of
in your philosophy.’
Shakespeare
In de genreschilderkunst van de 17e eeuw was het onder schilders
gebruikelijk om met “emblemata”-zinnebeelden een diepere symboliek
te verbeelden in ogenschijnlijk alledaagse taferelen.
Ook Vermeer’s Staande Clavecimbelspeelster uit Londen
is hiervan een voorbeeld. Vermeer gebruikt vaak een
“schilderij in het schilderij” om zijn interieur-scenes een
verborgen boodschap en symbolische betekenis mee te geven.
Het Cupido-schilderij achter de dame is te herleiden
naar een prent uit het boek “Amorum Emblemata”- van Otto
Vaenius (Otto van Veen): “Perfectus amor est nisi ad unum”,
“ Volmaakte liefde is er alleen voor één”. Overigens een citaat van
Aristoteles.
Dezelfde Cupido is overigens ook te herkennen in de wat donkere
achtergrond van Vermeer’s “Girl Interrupted at her Music” in de
Frick Collection in New York.
De stijl van het Cupido-schilderij doet denken aan die van de
schilder Caesar van Everdingen.
Een bewaard gebleven schilderij “Amor met glazen bol” van van
Everdingen toont een zekere gelijkenis met de Cupido in Vermeer’s
schilderijen.
Het meest met symboliek overladen schilderij van Vermeer
is de Allegorie op het Geloof in New York. De iconologie van dit
schilderij is rechtstreeks terug te voeren op het handboek voor zinne-
beelden voor kunstenaars: “Iconologia” van Cesare Ripa uit 1613.
Vermeer of zijn opdrachtgever moeten dit boek dus goed bestudeerd hebben.
Er is wel eens gesuggereerd dat de Jezuieten in Delft de opdrachtgevers
geweest zouden kunnen zijn voor dit schilderij van Vermeer. De glazen bol
noemt Ripa niet, maar is terug te vinden in een Emblemata-prent van J.C.
Jegher naar Erasmus Quellinus “Capit Quod Non Capit”: “Hij begrijpt wat
hij niet begrijpt”. De ogen van de vrouw zijn in vervoering gericht op de
glazen bol, wat mij betreft het hoogtepunt in dit schilderij en wellicht
ook zo door Vermeer bedoeld.
Misschien is die bol van glas wel Vermeer’s “Ode aan de Lens”,
de grootste uitvinding van de 17e eeuw: door de lens begrijpt
Vermeer, wat hij niet begrijpt. De lens als openbaring van een
geheime wereld, een glazen bol, die een voor het blote oog
onzichtbare wereld zichtbaar maakt.
In die zin zou dit bij velen weinig geliefde schilderij juist wel Vermeer’s
meest mystieke manifest kunnen zijn en vraagt het van de beschouwer
er anders naar te kijken dan naar de overige schilderijen van Vermeer.
En moet Vermeer’s Allegorie op het Geloof opgevat worden als een epifanie:
de onthulling van een mysterie. In de 17e eeuw werden geloof, kunst en
wetenschap nog veel meer als één in elkaar overlopend geheel ervaren.
Toegegeven: de Allegorie op het Geloof van Vermeer oogt onnatuurlijker en
gekunstelder dan zijn door het publiek meest geliefde werken. Toch: voor
wie de moeite neemt er langer naar te kijken , leent met name de glazen bol
in dit schilderij zich voor diepzinniger bespiegelingen over “the things in
heaven and earth”, dan de eerste, misschien wat teleurstellende, indruk doet
vermoeden.
George Deem heeft hedendaagse versies geschilderd van de
Staande Clavecimbelspeelster en de Allegorie op het Geloof van Vermeer in
zijn eigen kenmerkende stijl: hij heeft de figuren weggeschilderd. Zo maakt
hij voelbaar wat er niet is; of het de vrouw, de liefde of God zelf is,
laat hij aan de beschouwer over om in te vullen……..
Puur associatief moet ik denken aan het nummer “Only One Woman” van The
Marbles uit 1968, een jaren ’60- popversie van het embleem “Perfectus Amor
est Nisi ad Unum” in Vermeer’s Staande Clavecimbelspeelster, hier te vinden
op YouTube:
https://www.youtube.com/watch?v=7rtdQTHZBK8