Schilderijen van Jan Mankes ( 1889-1920); gezien in Museum MORE in
Gorssel, 7 september 2016

“Jan Mankes is
de meest verstilde schilder
van Nederland”
Roland Holst

In het werk van Jan Mankes (1889-1920) zijn ook invloeden van Johannes
Vermeer aan te wijzen. In zijn ingehouden, dromerige werk zie ik een
gevoelig, poëtisch realisme, evenwichtige compositie, concentratie en
verstilling en een in “Schmelz” verdwijnende penseelstreek, net als bij
Vermeer.

Het Zelfportret van Jan Mankes laat zich spiegelen met Vermeer’s
“Meisje met de Parel”. Hij liet zich in zijn eigen werk duidelijk
beïnvloeden door de oude meesters. Het verhaal gaat dat hij als
jongeman elke zondag van Delft naar Den Haag liep om in het Mauritshuis
de Vermeers en Holbeins te bekijken. De dichter Roland Holst noemde
hem “de meest verstilde schilder van Nederland”.
Net als Vermeer gaat het bij Jan Mankes om het kijken vanuit de ziel.
Zijn eenvoudige schilderijen ademen een dromerige, meditatieve sfeer.

In zijn schilderij ”Vrouw in Interieur” zie je de invloed van het kleine
meesterwerkje van Jan Ekels “Jongen, die zijn pen snijdt” uit het
Rijksmuseum, waarin het licht van Vermeer niet ver weg is.

Zijn kleine bloemstillevens doen in hun eenvoud ook aan de Italiaanse
meester Morandi denken. Een oefening in spirituele aandacht en
concentratie.

Jan Mankes leefde lange tijd als een zelfgekozen kluizenaar in De Knipe
(Knijpe) in het Friese platteland, had een afkeer van luidruchtigheid en was
getrouwd met Anne Zernike, de eerste vrouwelijke dominee van Nederland.
Zijn landschappen in schemerige grijsblauw-tinten ademen een subtiele
melancholie, zoals het schilderij “Woudsterweg bij Oranjewoud” in de
collectie van het Museum voor Moderne Kunst in Arnhem.

“Dieren tekende hij net zo vaak tot hij ze “van binnen kon dromen”.
De uil uit het beroemde schilderij “Grote Uil op Scherm” uit 1913 woonde
bij de familie Mankes in huis. Deze was naar hem opgestuurd door zijn
persoonlijker begunstiger – mecenas – in de persoon van Pauwels uit Den
Haag, met wie hij een intensieve briefwisseling onderhield. Deze stuurde
hem regelmatig materialen, opgezette vogels en geld om te schilderen.

Mankes schreef later over deze uil: “Het is net een verschijning uit een
sprookje, iets koninklijk teers, iets waar je nooit aan zou willen raken,
hij is voor mij door die zilveren borst totaal volmaakt geworden”.
Sprookjesachtig en teer zijn inderdaad rake typeringen voor Mankes
fijnzinnige oeuvre.

In Museum MORE gevestigd in het uitgebreide voormalige gemeentehuis
in het Gelderse Gorssel, is een mooie verzameling schilderijen van Jan
Mankes te zien.